AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun
Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir
fəlsəfəsi şöbəsinin müdiri, dos., dr. Faiq Ələkbərli
1875-ci ildə Nuxada (Şəki) anadan olan Fətəli Xan Xoylunun (1875-1920)nəsli əslən Güney Azərbaycanın Xoy şəhərindəndir. Xoy xanı olan ulu babası Cəfərqulu bir çox müharibələrin iştirakçısı olmuş və həmçinin atası da İsgəndər xan Xoyski Çar Rusiya imperiyasında qvardiya alayında general-leytenant hərbi rütbəsində xidmət etmişdir.
Fətəli Xan Moskva Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olmuş və universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. O, ali təhsilli, ziyalı, dəyərli bir insan olmaqla yanaşı, həm də siyasi xadim, Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinin yaradıcılarından biri və onun ilk Baş naziri olmuşdur. Müəllifi olduğum “Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər)” adlı 3 cildlik kitablarımın II cildinin birinci bölümündə Fətəli Xan Xoyludan da bəhs edilmişdir.
1907-ci ildə II Dövlət dumasına deputatı seçilmiş, Kadetlərə rəğbət göstərmişdir. Fətəli Xan Dövlət Dumasının iclaslarında “Müsəlman fraksiyası” adından çıxış edərək çar Rusiyasının əsarəti altında yaşayan müsəlmanların və türklərin milli haqq-hüquqlarını müdafiə etmiş, mütləqiyyətin imperiya ərazisində yürütdüyü mürtəce hakim millətçilik, eləcə də milli-dini ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı çıxmışdır. Rusiyada milli-dini ayrı-seçkiliyə görə vətəndaşların siyasi və mülki hüquqlarını məhdudlaşdıran qanunların ləğvinə dair Dövlət Dumasına təqdim edilmiş qanun layihəsini imzalayan 173 deputatdan biri də F. X. Xoylu olmuşdur.[1]
Fətəli Xan Xoylu 1908-ci ildən 1917-ci ilin əvvəllərinə kimi əvvəllcə Gəncə, sonra isə Bakı dairə məhkəmələrində müvəkkil və hüquq məsləhətçisi işləsə də, siyasi xadim kimi fəaliyyətini dayandırmayıb və xalq arasında böyük nüfuz qazanmışdır.
O, II Rusiya inqilabından (1917) sonra Zaqafqaziya Komissarlığı (1917-1918) nəzdində xalq maarif komissarı, Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının (1918) ədliyyə naziri olmuşdur. F.X.Xoylu Cümhuriyyət dövründə üç dəfə baş nazir, bundan başqa ədliyyə və xarici işlər naziri vəzifələrində çalışmışdır.
Azərbaycanın istiqlalı mayın 30-da dünya dövlətlərinə bəyan edildikdən sonra Cümhuriyyətin ilk hökumətini təşkil etmək Fətəli Xan Xoyluya tapşırıldı. Cümhuriyyətin dövlət quruluşu parlamentli respublika idi. Müvəqqəti hökumət ilk gündən öz proqramında elan etmişdir ki, hökumət başlıca olaraq işçi və kəndli kimi əkinçi insanlara istinad etməli və Azərbaycan azadlıq ölkəsi olmalıdır. “Burada bir sinif digər sinfə hakim deyildi. İnsan nə varına görə haqlı, nə də yoxsulluğuna görə haqsız görünürdü”.[2]
1918-ci ilin iyunun 17-də F.Xoylunun başçılığı ilə Gəncədə yaranan 2. hökumət iyunda milli dövlət bayrağı (24 iyun), milli ordunun yaranması (26 iyun),Türk dilinin dövlət dili olması (27 iyun) kimi ümummilli məsələlərlə bağlı mühüm qərarlar qəbul etdi.
Fətəli Xan Cümhuriyyət dövründə baş nazir kimi yeni yaranan dövlətin əsas problemlərini parlamentdə ifadə etmişdir. O deyirdi ki, milli dövlət təşəkkül tapana qədər, bir kənddən o biri kəndə getmək qorxulu imiş, heç kəsin irzi, namusu, canı, mali əmniyyətdə deyilmiş.[3] Üstəlik, Milli Şura bir tərəfdən Quzey Azərbaycanın şərq hissəsində S.Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik-daşnaklara, digər tərəfdən Azərbaycanın qərb hissəsində İrəvan, Naxçıvan, Göyçə, Zəngəzur, Dərələyəzdə işğalçılıqla məşğul olan erməni Andranikin quldur qüvvələrinə qarşı mübarizə aparmalı idi. Bu baxımdan yeganə ümid yerlərinin Türkiyə olduğunu etiraf edən Xoylu deyirdi: “Daxili işlər böylə ikən Azərbaycan istiqlalı elan edilmişsə də, heç bir hökumət tərəfindən təsdiq edilməmişdi. O zaman bütün Azərbaycan tərəfindən seçilmiş Milli Şura bu hökuməti təyin edib idarə işlərini ona tapşırdı. Məni rəis seçərək idarəyə başladıq. Türkiyə ilə sülh əhdinaməsi tezliklə bağlandı. Bununla bərabər hökumət qanun və qayda barəsində aciz idi. Zira heç bir tədbir qüvvəmiz və silahımız yox idi. Aşkar hökumət təşkil etməyə məcbur idik, lakin bunu da edə bilməzdik. Ona görə bir qüvvəyə lüzum görürdük, sülh müzakirəsi vaxtı türklərdən bir qədər əskər almaq iltizam edildi… Bu təklif ilə başqasına müraciət etmək mümkün deyil idi. İstəsək də bir fayda olmaz idi. Türkiyə həm dindaşımız, həm də millətdaşımız idi”.[4] Bu baxımdan, bir çox məsələlərə, o cümlədən İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsinə görə Milli Şuranı, Milli hökuməti tənqid edənlərə cavab olaraq Xoylu parlament kürsüsündən deyirdi ki, bu xüsusda çox sözlər ola bilər: “Fəqət vaxta baxıb tərəziyə qoyulmalıdır ki, bu işləri hansı hökumət və nə vaxt etmişdir? Tarixi, sabiqəsi, əskər və xəzinəsi olan hökumətmi? Yoxsa iki gündə təşkil olunmuş pulsuz və əskərsiz hökumətmi?”.[5] Bu məsələ də o da nəzərə alınmalıdır ki, Milli Şura İrəvan qəzasını (9 min kv.) ermənilərin Naxçıvan, Qarabağ və digər ərazilərimizdən iddialarından əl çəkməsi, müharibəni dayandırması və gələcəkdə konfederasiyanın bərpa olunması anlamında güzəştə getmişdir.
1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təsis iclasında da Xoylunun çıxışının əsas məzmunu o idi ki, Azərbaycan xalqı artıq milli bayrağı, milli ordusu, milli dili, milli demokratiyası olan müstəqil bir dövlətdir: “Qüvvəmiz qədər vəzifəmizi ifa etdik. Hələ çox şey edə bilməmişik, amma bunu cürətlə deyə bilərəm ki, hökumətin nöqsanları ilə bərabər yol göstərən işıqlı ulduzu bu şüar olmuşdur: Millətin Hüququ, İstiqlalı, Hürriyyəti”.[6] Xoylu parlamentdəki çıxışlarında Azərbaycanda milli-dini ayrı-seçkiliyin olmamasını da dəfələrlə bəyan etmişdir. O deyirdi ki, Azərbaycandakı Türk milləti heç bir zaman bu Vətəni özlərinə tək övlad kimi görməyiblər. Bu baxımdan Azərbaycan Cümhuriyyəti türk, qeyri-türk bütün etniklər, etnoslar üçün Vətəndir və Milli İstiqlalı hər bir kəs qorumalıdır. O, deyirdi:“Hökumətin qabağında mühüm bir məsələ var isə də, o da istiqlaliyyət məsələsidir. Bizim birinci məsələmiz budur. Buna diqqət edəcəyiz. Sizlərdə buraya hər bir yerdən gəlmiş olduğunuz onu göstərir ki, bu istiqlaliyyət tək adamların dediyi olmayıb, bütün millətin xahişidir. Bir yerdə millətin xahişi olsa və o yerdə çalışsa, o millət azad olsa öz məqsədinə çatacaqdır”.[7]
F.X.Xoylu 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycan Cümhuriyyətini Paris sülh konfransının iştirakçı dövlətlərinin (Fransa, İngiltərə, ABŞ və b.) tanımasını böyük sevinclə qarşılamış və bununla bağlı parlamentdəki çıxışında demişdir: “Bu yalnız bizim üçün deyil, ümum Türk milləti və Türk aləmi üçün böyük bir bayramdır”.[8]
27 aprel işğalından sonra Tiflisə gedən F.X.Xoylu 1920-ci ilin iyunun 19-da erməni terrorçuları tərəfindən şəhid edilmişdir.
[1] Səfərov Rafiq. Fətəli Xan Xoyski. “Şərq” qəzeti. 2017.- 23 noyabr. - № 214.-s.7
[2]Rəsulzadə M.Ə. Əsrimizin Səyavuşu, Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı, Çağdaş Azərbaycan tarixi. Bakı: Gənclik, 1991, s.40
[3] Fətəli X.Xoyski. Həyat və fəaliyyəti (sənəd və materiallar), Bakı, “Azərbaycan”, 1998, s.112
