Faiq Ələkbərli
fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutu,
“Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və
müasir fəlsəfəsi” şöbəsinin müdiri
III Yazı
(Bu sislilə yazılar Azərbaycan Türk mütəfəkkiri, türkoloq Cavad Heyətin anadan olmasının 100 illik yibileyinə həsr olunur)
Cavad Heyət çox doğru şəkildə ifadə edirdi ki, farslar “İslam inqilabı”ndan sonra da qeyri-fars xalqlara, xüsusilə də Azərbaycan türklərinə qeyri-səmimi davranışlarını, fars şovinizmini davam etdirmişlər. Belə ki, inqilabdan sonrakı İran İslam hakimiyyəti İslam dininin şərtlərini sözün gerçək mənasında deyil, öz maraqlarına uyğun olaraq həyata keçririlər. Heyət yazırdı: “İslamda irqçilik məhkum olunur və pislənir. Dillər də ilahi ayələrdəndir (Qurani-Kərim). Bu dillər insanların öyrənmələri və bir-birlərini anlayıb tanımaqları üçün yaranmışdır. Yəni dillər öz-özlüyündə fəzilət və müqəddəsliyə sahib deyillər, bəlkə, fəzilət və müqəddəslik dillərin köməyi ilə deyilən və yayılan məzmun və məfhumlardır. İnsanların da qiyməti və əhəmiyyəti xüsusi bir dilin xətrinə deyil, bəlkə təqvanın dərəcəsi, yaxşı əməllərə Haqq və xalqının yolunda yerinə yetirlən xidmətlərə görədir”.[1]
C.Heyətə görə yekdilliliyi dildə deyil ittihad və qüvvətdə axtramaq lazımdır. Onun fikrncə, ittihad və qüvvət anlamında yekdillilik üçün də müxtəlif xalqlar bir-birlərinin hüquqlarına, haqlarına, xüsusilə də ana dillərinə hörmət etməlidirlər. Bu baxımdan o, üzünü Füruği kimi fars şovinistlərinə tutaraq yazırdı: “Siz istəyirsiniz ki, öz xəyali imperiyalizm sarayını sizin ana dilinizdən fərqli bir dildə danışan qardaşlarnızın xarabalıqları üzərində tikəsiniz və onları da özünüzlə yekdil edəsiniz. Siz bilməlisiniz ki, ana dili hər kəs üçün əziz və möhtərəmdir və ana dili min il əvvəlki dil demək deyil ana dili hər bir övladın körpəlikdən öz anasından öyrəndiyi dildir. İstər Hafiz və Sədinin olsun, istər Şah İsmayıl Xətainin, Füzulinin, ya Çingizin, Teymurun və yaxud da avara qaraçıların dili olsun”.[2]
Cavad Heyət az da olsa ümid edirdi ki, hər bir kəs böyük Allahın xətrinə və incik həmvətənlərin birliyi naminə xəyalpərəst, mürtəce düşüncələrindən əl çəkə bilərlər: “Farspərəst, türkpərəst və ərəbpərəst düşüncələrin yerinə məhəbbət, qardaşlıq və bərabərliyi təbliğ edək ki, bundan artıq Allahın bizə bəxş etdiyi bu behşitə bənzər ölkəni təkəbbür və nifaq cəhənnəminə çevirməyək. Mən və türkdilli həmşəhərlililərimin çoxu fars dilini də ana dilimiz qədər sevirik və əgər mübaliğ olmasa, onun ədəbiyyatına – yüksək insani və irfani fikirləri şirin və gözəl dillə təbliğ edən ədəbiyyata aşiqik. Dr. Nitqinin sözü ilə desək, Türk dili bizim ana dilimizdirsə, fars dili də bizim sevgili dilimizdir. Lakin icazə verin sizdən soruşum, siz də belə radikal millətçi və irqçi (iranlı irqi) fikirlərnizlə özünüzü fars ədəbiyyatınlın yüksək irfanının varisi hesab edirsiniz?”.[3]
Əslində Heyət çox incə bir məqama toxunurdu ki, özünü humanist, ədalətli, ari irq hesab edən fars şovinistləri nəyin müqabilində buna iddialıdırlar. Yəni onların tarixi ənənələri ilə bugünkü iddiaları heç də üst-üstə düşmür. Halbuki Türk xalqları, o cümlədən Azərbaycan türkləri heç bir vaxt belə bir iddia da olmamışlar, üstəlik öz ədalətsevərlik, insanlıqsevərlik əməlləri ilə bütün zamanlarda dünyaya səs salmışlar. Heç bir zaman qurduqları dövlətlərdə başqa xalqların dillərini, milli adət-ənənələrini (insanlıqdan kənar olan adətlər istisna) qadağan etməmiş, haqq və ədalətdən kənara çıxmamışlar. Ancaq Pəhləvilər hakimiyyətə qeyri-qanuni olaraq gələr gəlməz Türk kimliyini, Türk dilini, Türk törələrini qadağan etmiş, İran İslam rejimi isə əvvəlcə bu haqları tanıyacağını bildirib, hətta konstitusiyanın 15-ci maddəsində hər bir xalqın ana dilində tədrisinə icazə verilməsini qəbul etdiyi halda, bu günə qədər müxtəlif bəhanlərlə buna izin verməmişdir.
Ariyan-Fars şovnizminin radikal təbliğatçılarının “İslam inqilabı”ndan (1979) sonra isə molla qılığına girərək eyni siyasəti davam etdirmələrinə təəccüblənməyə dəyməz. Fars şovinstləri üçün dəyişən sadəcə “inqilab”ın rəngi idi, yəni dünənə qədər “demokratiya” adı altında “ağ” libasa bürünənlər, onun iflasından sonra İslam dini-şiəlik adı altında “qara” libasa büründülər. Ancaq mahiyyət etibarilə fars şovinistləri üçün önəmli olan hakimiyyəti əllərində saxlamaq və türklük üzərində assimilyasiya siyasətini davam etdirmək idi. Sadəcə, Pəhləvilər dönəmində fars şovinsitləri havadaraları ABŞ və Böyük Britaniyaya arxalanaraq türklüyün məhvini açıq şəkildə həyata keçirirdilər. Sovet Rusiyasında olduğu kimi, Pəhləvilərdə də “mən türkəm” demək belə, böyük ölçüdə yasaq olunmuşdur.
Bu baxımdan “İslam inqilabı”ndan sonra fars şovinizminə xidmət edən mollaların dini “həssaslığı” yada düşməsi və qeyri-fars “müsəlman qardaşlarına” sözdə irqçi yanaşmadan əl çəkməsi qətiyyən inandırcı deyildi. Sadəcə, fars şovinistlərinin yenidən İslam dininə, ya da şiə məzhəbçiliyinə dönməsi Pəhləvilərin gözlənilən süqutu ilə bağlı praqmatik bir addım olub “marginallıq”dan başqa adı yoxdur. Cavad Heyət kimi ziyalılarımız da İslam dininin qayda-qanunların, bəşəri haqq və hüquqların bütün xalqlar üçün bərabər şəkildə tətbiq olunmasını tələb etmələri təbii idi. Məsələn, “İslam inqilabı”na qədər fars şovinistləri “iranlı” qövmündən yazanda, Azərbaycan türklərini də “azəri” adlandırıb onun tərkibinə qatanda, eyni zamanda fars dilini bütün “iranlılar” üçün doğma ana dili elan edəndə bütün bunlara etiraz etməyə heç kəsin ixtiyarı yox idi.
Fars şovinizmindən qaynaqlanan eyni müddəalar “İslam inqilabı”ndan sonra da davam edəndə Heyətlər, Zehtabilər, Nitqilər, Sahirlər və başqaları buna etiraz edirdilər. Məsələn, Heyət “Ayəndə” jurnalında getmiş “Fars dili – iranlı qövmiyyətinin böyük əlaməti” məqaləsini (müəllifi Cavad Şeyxülislami) ciddi şəkildə tənqid etmişdir. O, göstərirdi ki, birincisi, “iranlı” anlayışı qövmiyyət deyil, milləti ifadə edir. Çünki tacik, əfqan farsdilli olduqları halda “iranlı” deyillər, ikincisi türk, türkmən, ərəb farsdilli olmadıqları halda, farsdillilər qədər siyasi millət anlamında “iranlı”dırlar. Heyət yazırdı: “Məqalənin müəllifi Azərbaycan əhalisinin Türk dilini və Xuzistan əhlinin ərəb dilini İran üçün təhlükəli bilir və Aryamehri rejiminin hakimləri kimi “50 illik planlar”la bu dilləri ləğv etmək və bu məntəqələrin camaatını da farsdilli etmək fikrindədir”.[4]
C.Heyət bir daha qeyd edirdi ki, “Ayəndə” müəllifinin (Cavad Şeyxülislaminin) irəli sürdüyü bu təkliflər Pəhləvilərin 50 illik dövründə bütün dövlət imkanları və görünməmiş şiddətlə Azərbaycan və digər türk bölgələrində təcrübədən keçirildi. O yazırdı: “Türk dilində nəinki yazmanın, hətta rəsmi idarələrdə bu dildə danışmağın qadağan olunduğu, türkdilli xalq şair və yazıçılarının müxtəlif siyasi bəhanələrlə aradan qaldırıldığı və ya işgəncələrə məruz qoyulduğu 50 illik Pəhləvilər dövründə türklərin məskunlaşdığı hansı şəhər, qəsbə, kənd və ya ailəni farsdilli etdilər? Təcrübə edilmişi yenidən təcrübə etmək yanlış addımdır. Pəhləvi rejiminin faşist və qeyri-insani üsulları təkrar təcrübəyə layiq deyil. Əgər İran və iranlılara rəğbətiniz varsa, o acı və qeyri-insani təcrübələri təkrarlamaq arzusu yerinə öz ölkənizdəki həqiqətlərə bir qədər diqqət yetirin və iranlı milliyyətinin təməlini bu ölkə əhalisinin mövcud xüsusiyyətlərində (İslam, vətən və digər ortaq xüsusiyyətlər) axtarın, onlara hörmət edin və o xüsusiyyətlərin toplamından iranlı olmanın böyük əlaməti və nişanəsini axtarın”.[5]
Ümumiyyətlə, Heyət fars dilinin “İran” xalqlarının ortaq dili olmasına etiraz etmədiyini, bununla yanaşı hər xalqın öz milli dillində təhsil almasının, bilməsinin vacibliyini də vurğulayırdı: “Bizim fikrimizcə, çoxdilli əhalisi olan bir ölkədə bir ümumi ortaq dil olmalıdır, lakin bu məqsədə çatmaq üçün gərək insani və məqsdəduyğun yol seçilsin. Elə bir yol ki, başqları da o yolu getmiş və məqsədlərinə yetmiş olsunlar. Bugünkü dünyada çoxdilli əhalisi olan ölkələr çoxdur və İsveçrə, Belçika, Kanada, SSRİ və s. bu kimi ölkələrdəndir. Bütün bu ölkələrdə ümumi ortaq bir dil mövcuddur, lakin hər bölgə və qövmün dili həmin bölgədə rəsmidir və o məntəqənin insanları əvvəl öz dillərini, savadlandıqdan sonra isə ölkələrinin müştərək dillini öyrənirlər. Bizim fikrimizcə, İranda bu günədək bu məsələdə bir irəliləyişin olmamasının səbəbi mədəni geridəqalmadan başqa, “ifrat millətçi” dövlətlərin yanlış siyasət və üsulları olmuşdur. İnsanlar öz ana dillərində təhsil aldıqda daha tez savadlanırlar və insan da ölkəsinin dilini daha tez öyrənər”.[6]
O, “Azərbaycan ədəbiyatına bir baxış əsərində doğru yazırdı ki, “Türk” kəlməsi irqi deyil, “dil və mədəni məhfumdan türk ənənələri ilə tanınan xalqlara” aiddir. [7] Bu o deməkdir ki, “Türk” kəlməsi yalnız milliyyəti ifadə edəcək qədər məhdud xarakter daşımır, onun mahiyyətində mədəniyyət, örf və adət-ənənə, fəlsəfə də vardır. Bu baxımdan Türk dili, Türk milliyyəti, Türk kimliyi bütövlükdə Türk fəlsəfəsi, Türk dünyagörüşü ilə bağlıdır.
[1] Yenə orada, s.530
