Məktəb cəmiyyətin təməl daşı olan gənc nəslin formalaşdığı ən önəmli sosial institutlardan biridir. Bura təkcə elm və bilik verilən yer deyil, həm də şəxsiyyətin, əxlaqın, dünyagörüşünün, davranış tərzinin formalaşdığı mühümdür. Lakin müasir dövrün çağırışları və dəyişən sosial mühit məktəbi və məktəbliləri bir sıra təhlükələrlə üz-üzə qoyur. Bu təhlükələr həm fiziki, həm psixoloji, həm də mənəvi müstəvidə özünü göstərir və cəmiyyətin gələcəyi üçün ciddi narahatlıq doğurur.
Zorakılıq və aqressiya
Təəssüf ki, bir çox hallarda məktəb divarları arasında baş verən zorakılıq hadisələri həm müəllim-şagird, həm də şagird-şagird münasibətlərində tez-tez rast gəlinən, lakin yetərincə müzakirə olunmayan ciddi bir sosial problemdir. Cəmiyyətin gələcəyini formalaşdıracaq gənc nəsil üçün məktəbin yalnız elmi biliklərin verildiyi yer deyil, həm də sosial və emosional inkişafın baş verdiyi mühüm bir mühit olduğu nəzərə alınarsa, bu cür halların təhlükəli fəsadları daha aydın görünür.
Məktəblilər arasında baş verən psixoloji təzyiq, fiziki güc nümayişi, mobbinq (qruplaşma zorakılığı), sosial təcridetmə və təhqir halları hər il daha da artmaqdadır. Zorakılığın bu formaları təkcə şagirdin dərslərə olan marağını, tədris nailiyyətini aşağı salmır, eyni zamanda onun özünə inamına, emosional sabitliyinə və sosial adaptasiyasına ciddi zərbə vurur. Qorxu, utancaqlıq, davamlı stress və depressiya kimi hallar bu uşaqların həyatında adi hala çevrilir.
Xüsusilə sosial şəbəkələrin təsiri ilə məktəbdaxili zorakılıq artıq virtual məkanda da davam edir. Kiberzorakılıq dediyimiz bu proses təhqir, alçaltma, lağ obyektinə çevirmə və ya şəxsi məlumatların yayılması uşaqların psixoloji durumuna mənfi təsir göstərir. Bu tip zorakılıqlar bəzən ciddi travmalara, uzunmüddətli psixoloji pozğunluqlara və hətta intihara cəhdlərə qədər gedib çıxır.
Müəllimlərin şagirdlərlə davranış tərzi də bu kontekstdə vacibdir. Sərt, anlayışsız və ya kobud davranış, şagirdin cəmiyyətdəki roluna dair mənfi təsəvvürlərin formalaşmasına səbəb ola bilər. Əksinə, empatiya göstərən, şagirdin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan, müasir pedaqoji yanaşmalardan istifadə edən müəllimlər isə zorakılığın qarşısını almaqda əsas rol oynayırlar.
Valideynlərin, məktəb rəhbərliyinin və cəmiyyətin ümumi məsuliyyəti ondan ibarətdir ki, məktəbi təkcə öyrədən deyil, həm də qoruyan, dəstəkləyən və formalaşdıran bir mühitə çevirməliyik. Şagirdlərə zorakılığın nə olduğunu izah edən maarifləndirici dərslər, psixoloji xidmətlərin genişləndirilməsi, mobbinq və zorakılıq hallarında effektiv reaksiya mexanizmlərinin yaradılması bu məsələdə vacib addımlardır.
Unutmaq olmaz ki, məktəb divarları arasında yaşanan bu görünməz təhlükə zorakılıq gələcəyin vətəndaşlarını formalaşdırır. Bu təhlükəyə göz yummaq demək, sabahın insanlarını travmalarla yükləmək deməkdir. Buna görə də hər bir məktəb zorakılığa qarşı sıfır tolerantlıq prinsipini rəhbər tutmalı, şagirdlərin təhlükəsiz və psixoloji cəhətdən sağlam mühitdə təhsil alması üçün ardıcıl və konkret tədbirlər həyata keçirməlidir.
Narkotik və zərərli vərdişlər
Son illər bəzi məktəblərdə narkotik vasitələrin yayılması ilə bağlı yayılan xəbərlər cəmiyyətin bütün təbəqələrində ciddi narahatlıq doğurur. Bu cür halların baş verməsi, təhsil müəssisələrinin təkcə tədris deyil, həm də təhlükəsizlik və sosial dayanıqlılıq baxımından nə qədər kövrək vəziyyətdə olduğunu göstərir. Uşaqlar və yeniyetmələr üçün məktəb onların ikinci evidir və bu evdə təhlükəli vərdişlərin yayılması, gələcək nəsillərin sağlamlığına və rifahına birbaşa təhdid yaradır.
Mütəxəssislər bildirir ki, yeniyetmələr psixoloji və emosional baxımdan inkişaf mərhələsində olduqları üçün xarici təsirlərə qarşı daha açıq və təsirə meyilli olurlar. Onların şəxsiyyətləri formalaşmaqda olduğu üçün ətraf mühit, dost çevrəsi, sosial media və nüfuzlu "rol modellər" böyük rol oynayır. Təəssüf ki, bəzən bu rol modellər narkotik maddələri cazibədar, hətta "status simvolu" kimi təqdim edir və nəticədə bu yaş qrupundakı gənclər zərərli vərdişlərin toruna düşürlər. Bəzi hallarda uşaqlar təzyiq, maraq və ya sadəcə qrup daxilində "kənarda qalmamaq" üçün narkotik vasitələrə əl atırlar.
Bəs bu problemin qarşısını almaq üçün nə etməli? Mütəxəssislər bildirir ki, ilk növbədə məktəblərdə narkotiklərə qarşı sistemli və davamlı maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirilməlidir. Bu tədbirlər sadəcə məlumat xarakterli olmamalı, həm də emosional zəminə təsir edən, real həyat hekayələri ilə zənginləşdirilmiş, şagirdlərin empatiyasını və fərqindəliyini artıran formada təqdim olunmalıdır. Ənənəvi “mühazirə” formasında deyil, interaktiv və iştirak əsaslı yanaşmalar daha səmərəli nəticə verə bilər.
Eyni zamanda məktəblərdə nəzarət mexanizmləri gücləndirilməli, bu sahədə texnoloji vasitələrdən də istifadə olunmalıdır. Təhlükəli şəxslərin məktəbə çıxışının məhdudlaşdırılması, məktəbə daxil olan şəxslərin qeydiyyatı, təhlükəsizlik kameralarının artırılması və məktəb rəhbərliyinin bu sahədə məsuliyyətinin artırılması ciddi şəkildə nəzərdən keçirilməlidir.
Digər mühüm istiqamət isə psixoloji dəstək sisteminin gücləndirilməsidir. Məktəblərdə fəaliyyət göstərən psixoloqlar sadəcə formal ştat vahidi kimi deyil, real, fəal və effektiv fəaliyyət göstərməlidirlər. Onlar şagirdlərin daxili dünyasını tanımalı, risk qrupuna daxil olan uşaqları zamanında müəyyən etməli və bu istiqamətdə fərdi psixoloji iş aparmalıdırlar. Valideynlərlə əlaqəli şəkildə çalışan, həm evdə, həm məktəbdə mütəmadi müşahidə aparan bir sistem qurulmalıdır.
Bununla yanaşı, valideyn maarifləndirilməsi də xüsusi önəm daşıyır. Çünki bir çox hallarda valideynlər övladlarının həyatında baş verən dəyişikliklərə qarşı ya laqeyd, ya da yetərincə məlumatlı olmurlar. Valideynlərə narkotik vasitələrin ilkin əlamətləri, uşaqlardakı davranış dəyişikliyi və onlarla necə ünsiyyət qurmalı olduqları barədə davamlı təlimlər keçirilməlidir.
Ailədaxili problemlərin məktəbdə öz əksini tapması
Uşaqların məktəbdəki davranışı onların ailə mühitindən birbaşa təsirlənir. Boşanmalar, ailədaxili zorakılıq, diqqətsizlik, laqeydlik və ya həddindən artıq təzyiq məktəblilərdə aqressiya, depressiya və sosiallaşma problemlərinə gətirib çıxarır. Bu isə həm onların təhsil nəticələrinə, həm də sinifdəki münasibətlərə mənfi təsir göstərir.
Uşaqların məktəbdəki davranışı onların ailə mühitindən birbaşa və çox güclü şəkildə təsirlənir. Məktəb şagirdin sosial həyatında mühüm rol oynasa da, onun psixoloji və emosional bazası ilk növbədə ailədə formalaşır. Bu baxımdan ailə içində baş verən problemlər, xüsusilə boşanmalar, ailədaxili zorakılıq, valideynlərin uşağa qarşı laqeydliyi və ya əksinə, həddindən artıq sərt və təzyiqə əsaslanan tərbiyə üsulları məktəblilərin davranışlarında ciddi dəyişikliklərə səbəb olur.
Boşanma hallarında uşaqlar bəzən özlərini ailə dağılmasında günahkar hesab edir, bu isə onların özlərinə inamını zəiflədir və kənar sosial münasibətlərdə utancaqlıq, qorxu və ya aqressivlik kimi əlamətlərlə özünü göstərir. Bəzi hallarda isə uşaqlar boşanma səbəbindən psixoloji zərbə alaraq dərslərə marağını itirir, məktəbdə özünü təcrid edir və ya diqqət çəkmək üçün neqativ davranışlara meyil göstərirlər.
Ailədaxili zorakılıq isə daha da ağır nəticələr doğurur. Valideynlər arasında tez-tez yaşanan gərginlik, fiziki və ya psixoloji zorakılıq uşağın emosional inkişafını zədələyir. Belə mühitdə böyüyən uşaqlar bəzən zorakılığı normal ünsiyyət forması kimi qəbul etməyə başlayır və bu davranışı məktəbə daşıyır. Nəticədə bu uşaqlar həmyaşıdlarına qarşı zorakı davranışlar sərgiləyə, müəllimlərə qarşı itaətsizlik göstərə bilər. Digər tərəfdən, zorakılığın qurbanı olan uşaqlar isə passiv, qorxaq və özünəqapanmış hala gəlir, bu da onların məktəbdə uğurlu sosial münasibətlər qurmasına əngəl yaradır.
Laqeydlik də az zərərli deyil. Valideynin uşağa kifayət qədər zaman ayırmaması, onun psixoloji ehtiyaclarını görməməsi, uğurlarına sevinc, uğursuzluqlarına isə maraqsız yanaşması uşaqda özünü dəyərsiz hiss etməsinə səbəb olur. Belə uşaqlar dərs prosesində passivlik göstərir, sinif yoldaşları ilə ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkir, bəzi hallarda isə bu diqqət çatışmazlığını kompensasiya etmək üçün müxtəlif neqativ davranışlara üz tutur.
Bunun əksinə, həddindən artıq təzyiqlə böyüyən uşaqlar, yəni daim yüksək nəticə göstərməyə məcbur edilən, cəzalandırılmaq qorxusuyla yaşayan məktəblilər ciddi emosional yüklənməyə məruz qalır. Belə uşaqların narahatlıq səviyyəsi yüksək olur, imtahan qorxusu, performans stresi onların gündəlik həyatında, xüsusən məktəb həyatında özünü göstərir. Nəticədə bu uşaqlar ya psixoloji gərginlik səbəbilə tez yorulur, ya da mükəmməllik sindromu ilə hər şeyə tənqidi yanaşaraq sinif yoldaşları ilə münasibətlərdə çətinlik yaşayırlar.
Mütəxəssislər tövsiyə edir ki, belə halların qarşısını almaq üçün məktəblə ailə arasında effektiv və davamlı əlaqə qurulmalıdır. Məktəb psixoloqları ailə problemləri yaşayan uşaqları müəyyən etməli, müəllimlər bu uşaqlara qarşı daha həssas yanaşmalı və valideynlərlə birgə uşağın sosial-emosional rifahı üçün xüsusi proqramlar hazırlanmalıdır. Ailə terapiyası, valideynlərlə psixoloji maarifləndirmə seminarları, fərdi konsultasiyalar və sosial dəstək tədbirləri bu istiqamətdə müsbət nəticələr verə bilər.
Layihə Elm və Təhsil Nazirliyinin “Təhsildə könüllü fəaliyyətin təşkili” qrant müsabiqəsi çərçivəsində “Müasir Psixoloji Dəstək” İctimai Birliyinin “Təhlükəsiz gələcək!- Şagirdlərin Təhlükəsizlik hüququnun təmin edilməsi” adlı layihə çərçivəsində dərc olunub.
