Bəsti Qurbanova
BDU-nun magistratura məzunu
Bildiyimiz kimi, dünya xalqlarının adət-ənənələrinin, tarixinin, əzəmətinin təcəssüm etdiyi əlamətdar səciyyəvi günlər mövcuddur ki, bunlardan başlıcası kimi biz, “bayram” anlayışını xüsusi qeyd etməyi özümüzə borc bilirik: “Bədhrəm: bayram, xalq şənliyi. Bir yer işıq və çiçəklə bəzəndiyi zaman “bədhrəm yer” deyilir ki, “könül açan” deməkdir. ..Bununla birlikdə, oğuzlar bayram gününə “bəyrəm” deyirlər. Bu, sevinc və əyləncə günüdür. Oğuzlar dh hərfini y hərfinə çevirmişlər”. (1,466)
Milli birlik, bərabərlik, dostluq, qardaşlıq kimi keyfiyyətləri özündə ehtiva edən türk xalqlarına mənsub ən dəyərli bayramlardan biri Novruzdur. Xalqın dərin mənəvi dəyərlərinə söykənən bu möhtəşəm bayram kiçikdən-böyüyə qədər hər kəsin böyük ruh yüksəkliyinə səbəb olur, bəzən unudulan ənənələrin yenidən yaşanmasına, yeni xoş ovqat yaratmasına səbəb olur. Şah Abbasla bağlı rəvayətlərdən birində Novruzun təməl xüsusiyyətlərindən olan bərabərlik ideologiyasına rast gəlirik: “Şah Abbas deyirmiş ki, bircə Novruz bayramı, axır çərşənbədə yediyim yeməh mənim canıma yatır. Sual veriflər ki, niyə? Deyif ki, o vaxdı kasıbın da, döylətdisinin də qazanı ojax üsdündə olur, yeməh yeyir” (2, 146). Füzuli Bayat isə məsələni gecə və gündüzün bərabərliyindən yola çıxaraq sosial bərabərlik statusunda əhatələndirir: “gecə ilə gündüzün bərabərliyi sosial bərabərlik, sosial nizam kimi təbiətdən cəmiyyətə daşınmış, sosial tarazlıq bərpa edilmişdir” (3, 42)
Bayram əsnasında bayramlaşma ənənəsi xüsusilə diqqət mərkəzində olanlardandır. Nəzərdən keçirdiyimiz bəzi folklor mətnlərinə əsaslanaraq bu ənənənin özünəməxsus cəhətlərini qeyd etməyə çalışdıq: 1) elliklə keçirilməsi, 3) elin, kəndin ağsaqqal, ağbirçəklərinin iştirakı, 2) tənha yaşayanlar, yaxınını itirənlər, oğlu müharibədən qayıtmayanlarla ilk bayramlaşma, 4) bayramlıq, kənd payı aparılması (bura aid ola bilər: nehrə yağı, şor, çörək, bişirilən aşdan bir qab. Novruz Ensiklopediyasında isə bayramlaşma 3 mərhələli bölgüdə verilib: a) ailə daxilində bayramlaşma; b) qohum-qonşu və dostlar-yaxınlar arasında bayramlaşma; c) nişanlıların bayramlaşması (4,44) Buradan belə bir qənaətə varırıq ki, bayramlaşmanın əhatə dairəsi, daha doğrusu, cəmiyyət daxilində yeri müxtəlif tarixi mərhələlərdə seyrəkləşməyə doğru irəliləmiş, nəticə etibarilə, makro mühitdən mikro mühitə transfer olunmuşdur: Ellik statusunu itirmiş, ailə, qohum, dost, tanış arasında sıxışdırılmışdır.
Axır çərşənbə və Novruz axşamı hüzrü olan insanlar yaddan çıxmamalıdır. Çünki yaxınını itirən şəxslər təbii olaraq, bayram əhvalında olmayacaqlar. Kəndin camaatı bayramın əsas atributu olan səməni xonçası aparmış, bəzən bura sünbül də əlavə etmişlər. “Səməni xonçası” aparan şəxsin oxuduğu mahnı xüsusilə maraq doğurur:
Mən sehirli sünbüləm,
Mən xeyirli sünbüləm,
Ağ günlər yayanam mən,
İnsana hayanam mən (5,33).
Bu misralardan görürük ki, əbəs yerə sünbül xonça üzərinə qoyulmur. Hüzr düşmüş evdə yenidən ağ günlər, işıqlı günlər doğacağına inam nəzərə çarpır, burada bəşər evladına arxa olduğu, himayədarlıq etdiyi son misradan bəlli olur.
Yazın ilk gününün qarşılanma bayramı kimi Novruz ölmüş təbiətin dirilməsi, oyanması ilə əlaqədar təntənəli şəkildə keçirilir. Həmin müddət ərzində iki əks tərəfin mübarizəsi nəticəsində güclü olanın qalib gəlməsi motivi əks olunur. Bu eyni zamanda, bizə xaos-kosmos, xeyir-şər, zülmət-işıq mübarizəsini xatırladır. Təbiətin iki əks qütbünü əhatə edən bu mübarizə sonrakı mərhələdə müəyyən rituallarda təzahürünü tapmışdır. İlkin mərhələdə, bu ənənə təbiət qüvvələrinə qurban vermə səciyyəsi daşısa da, növbəti mərhələdə sakral mahiyyətləri bir qədər geri plana atılmış və əyləncə xarakterinə çevrilmişdir. Bu məqamda Sevinc Qasımovanın mövzu barəsindəki bölgüsünü qeyd edə bilərik:
1. Zoomorfik səviyyədə ritual qarşıdurma;
2. Antropomorfik səviyyədə ritual qarşıdurma;
3. Əşyavi səviyyədə ritual qarşıdurma;
4. Qarışıq səviyyədə ritual qarşıdurma (6, 99).
1-ci bölgüyə xoruz döyüşdürmə, it boğuşdurma, qoç döyüşlərini aid edə bilərik. Novruzda meydan nümayişi əyləncələri sırasında əyləncə xarakterli mərasimlərdən biri də xoruz döyüşdürmə olmuşdur. Çolpa vaxtından qarğıdalı, kişmişlə bəslənilən heratı xoruzlar xüsusi diqqətlə böyüdülür, altı aylıq ikən və yaxud ondan sonrakı dövrdə xoruzların qıçlarındakı məmizlər şüşə ilə yonulur. Səbəb isə daha təhlükəli olsun, döyüşdə o biri xoruzun çinədanına batsın. Xoruz döyüşündə insanlar geniş bir halqa ətrafında toplaşırlar. Oyun hakimin müşayiəti altında keçirilir.
İt boğuşdurmada xüsusi şəkildə böyüdülmüş ən yaxşı cins sayılan qoyun itlərindən istifadə edilir və müəyyən mərclər əsasında həyata keçirilir. İtlərin qulaq və quyruq nahiyələrinin kəsilməsindəki məqsəd döyüş vaxtı özünü qorumasında köməkçi olması üçündür.
Novruz adətləri sırasında “at çapma” yarışlarının keçirilməsi bizdə təəccüb doğurmur. Çünki türkün mədəniyyət tarixində ata verilən dəyər, onun güc, qüdrət simvolu olması məlumdur. Türklərlə bağlı bir çox əfsanə, dastan, hekayələrdə at qəhrəmanın yaxın dostu, uğur, zəfərinin ortağı kimi qiymətləndirilmişdir. Türkün mifik təfəkkür tarixində Tanrıya qurban verilən seçilmiş heyvan missiyası bizə şamanizmdən bəlli olur: “Şamanist mərasimlərdə at şamanın göy üzünə çıxacağı miniyi və qurbanlıq heyvan olaraq əsas qazanmışdır... Çox hallarda Göy Tanrının simvollarından biri olaraq əsas qazanmaqda və qurban olaraq da ona təqdim edilməkdədir. Şaman at köməkliyi ilə yeraltına, ya da o biri dünyaya keçə bildiyi üçün ölümün də simvolu olmuşdur” (7,140) Eyni zamanda, “Gün çıx, gün çıx..” çağırışı vasitəsilə Günəşin kəhər at belinə çıxaraq ətraf aləmi nura qərq etməsi təsəvvürümüzdə canlanır. Göydəki günəşi yerdə kəhər at əvəz edir. Dünyanın ən sürətli heyvanlarından biri olan atın cəld və çevik qaçışı bizə Gün doğumu əsnasında işıq şüalarının yer səthinə sürətlə paylanmasını xatırladır.
Güləşin qədim növü olan qurşaqtutma, qurşaqyapışma bir zamanlar xalq arasında bu adla məşhurlaşmışdı. Zərb alətlərin gur sədası altında igid cavanlar “Ər meydanına” çağırılır:
Mənəm nərlərin nəri,
Ay oğlan.
Mənəm ərlərin əri,
Ay oğlan.
Əl-qolunu çatdadaram,
Ay oğlan.
Bağrını partladıram,
Ay oğlan (4,128).
“Cəngi” sədaları altında başlanan yarış pəhləvanlara xüsusi cəsarət, güc aşılayır. Müxtəlif fəndlərdən istifadə edən pəhləvanlar bir-birini yıxmağa çalışırlar. Qalib gələnə hədiyyə təqdim edilir.
Erkən türk dünyagörüşündə yumurta yaradılış, həyat funksiyası ilə əlaqədardır. Dünyanın yaradılışının yumurtadan çıxmış quşla, müqəddəs Qazla bağlanması sonrakı mərhələdə fərqli şəkillərdə rəmzləndirilmişdir: “yumurta qabığı – torpaq, qabıq altındakı nazik pərdə - Hava, ağı – Su, sarı – Od” (8). Hətta yumurta ilə yazın gəlişini, əkin işlərinin başlanacağı zamanı təyin etmək kimi adət tar tatarlarında öz əksini tapır. Burada bizi maraqlandıran cəhət isə seçilən 3 yumurtanın hər birinin ev qazına məxsus olmasıdır. Arxaiz düşüncə tərzindəki müqəddəs Qaz inancı bugünkü rituallarda izini yaşatmaqdadır: “... ev qazının birinci, ikinci, üçüncü yumurtalarını çəkirdilər. Əgər birinci yumurta sonrakılardan ağır gəlirdisə, əkin erkən olmalı idi. Əgər ikinci yumurta ağır olardısa, əkinə gec başlamaq lazım gəlirdi. Sonuncu yumurtanın ağır gəlməsi isə yazın gec gələcəyindən, deməli əkinə daha gec başlanılacağından xəbər verirdi” (9,119)
Arxaik inanc sistemindəki bu elementlər sonrakı mərhələlərdə ritual, mərasim, ənənə səviyyəsində Novruz bayramındakı “yumurta toqquşdurma” – da öz əksini tapmışdır. Təbiətdən əldə edilən təbii boyalarla yumurtanın əlvan rənglərlə boyanmasını dünya və təbiətin dirilmə, oyanma aktı kimi səciyyələndirən Ağaverdi Xəlilov toqquşdurulması məsələsinə belə aydınlıq gətirir: “Döyüşdürülən yumurtalar da 2 dünyanın - qışla yazın, soyuqla istinin, xaosla kosmosun mübarizəsini nümayiş etdirməkdədir” (10,63).
Novruz bayramını tonqalsız təsəvvürdə canlandırmaq qeyri-mümkündür. Yaradılışın mahiyyətini müəyyən arxaik ritual, ənənələrdə yaşadan bayram axşamı zülmət aləmin aydınlığa qovuşması naminə yandırılan ocaq, tonqal insanlar arasında hədsiz sevinc yaradır. Bəlkə də, bayramın ən böyük coşğuya, ruh yüksəkliyinə, bir sözlə, iliklərimizə qədər hiss etdiyimiz zamanı budur.
Od, atəşin təmizləyici, zərərverici ruhlardan (demonik varlıqlardan), xəstəliklərdən qoruyucu ünsür olduğu qəbul edilir. Bu məqsədlə, qədim dövrlərdə od müqəddəs sayılmaqla yanaşı, işindəki ruha ehtiram əlaməti olaraq qurbanlar kəsilmişdir. Odun daxilindəki mələk, ruhun varlığına inam olduğu səbəbindən də elə üzərinə su tökülmür. Bunu Ocaq iyəsi ilə əlaqələndirən Cəlal Bəydili yazır: “Ocaq iyəsi inamınınn yaşadığı bir ənənə də insanların yemək yeməzdən əvvəl bir parça əti ocağa atıb “Doyurduq” demələri şəklində özünü göstərir” (11,438). Ocağın ev, ailə, yaşam, həyat kimi simvollaşdırılmış məna təzahürlərindən irəli gəlir ki, indiki zamanda “Ocağın sönməsin” duası bizlər üçün böyük dua olaraq qəbul edilir. Od olan baxışlar çoxcəhətli və çoxşaxəlidir. Atəşin Tanrı ilə rabitə yaratmaqda önəmli faktor rolunu oynamasına inam mövcud olmuşdur: “... bir qurban verdikləri zaman, yandırdıqları atəşlə bunu Tanrıya xəbər verirdilər. Bəziləri də, qurban ətini yandırmaqla bu xəbərləşməni qurmaq istəyirdi” (12, 299). Bu məsələyə daha da aydınlıq gətirmək üçün şaman mərasimlərinə diqqət yetirmək yerinə düşər: “Şaman şamanlıq bacarıqlarını, Ülgenin göydəki sarayına qədər edəcəyi səyahətlə, indi göstərəcəkdir. Yurdun içində atəş yanmaqdadır. Şaman, davulun Əfəndilərinə, yəni ailəsinin şamancıl güclərini şəxsləndirən ruhlara, at əti təqdim edər və deyər:
Qəbul et bu parçanı, ey Kayra Xan!
Altı yumrulu davulun əfəndisi” (13, 225).
A.Xəlilov tonqalın günəşi simvolizə etməsinə dair mülahizələri bizdə belə bir fikir formalaşdırır ki, göydəki günəşin yerdə əvəzləyici parçası müəyyən mənada odun üzərinə düşür. Xüsusilə, gün batdığı, şər qüvvələrin hakim olduğu müddətdə (“şər vaxtı”) qalanaraq bədxah ruhların qovulmasında vasitəçi rolunu icra etdiyinə şahid oluruq. Ritualın icrası ilə zaman münasibətləri arasındakı bağlılıq məsələsinə isə Ramin Allahverdi bu cür yanaşmadadır: “... minilliklər boyu müəyyənləşmiş konkret zaman kəsimi ritualın məhz həmin anda, həmin zaman (vaxt) dilimində icra olunmasını şərtləndirir” (14,151)
Od və atəşə olan müsbət münasibətləri qeyd etməklə yanaşı, mənfi yanaşmaları da diqqətdən yayındırmırıq. Burada “Al ruhu”, “Albasrı”, “Albıs” adalrı ilə tanınan demonik qüvvə inancı öz əksini tapmaqdadır. Çünki “Al” ruhu özündə bir sıra mənfi xüsusiyətləri daşımaqla bərabər, “Ocaq və Atəş Tanrısı” ilə də əlaqələndirilir. “Saxa türklərində “Al” “Atəş Ruhu” mənasını ifadə edir” (11,48). Bu nöqteyi-nəzərdən bizim məsələyə yanaşma üzərindən bir cəhəti də əlavə etməyə şərait yaradır. Həmin məqamda “Ağırlığım, uğurluğum” qurbanetmə mərasimindən daha çox, bədxah ruh üzərinə fiziki və mənəvi ağırlığa səbəb olan yükün bədxah ruh üzərinə atılması, bu şəkildə arınma prosesinin baş tutması ilə nəticələnməkdədir, çünki sonrakı mərhələdə həqiqətən insan özünü zahiri və batini cəhətdən xəfifləşmiş hiss edir. Sanki bu zaman insan bədxah ruha qarşı durur, ondan qorxmur, ona qalib gələcəyini bilir, gücünü isbat edir, ardıcıl olaraq tonqal üzərindən 3 dəfə atlanaraq cəsarətli şəkildə sözləri təkrar edir.
Yaradılışı şərtləndirən 4 ünsürdən biri su həyat rəmzidir. Çərşənbələrdən ilkinin müqəddəs su ilə bağlılığı yaradılış aktı ilə əlaqədar prosesdə əsas faktor olması ilə əlaqədardır. Qədim Altay dastanlarında da ilkin mərhələ etibarilə hər yerin su ilə örtülü olduğu qeyd edilir:
Dünya bir dəniz idi, nə göy vardı, nə bir yer,
Ucsuz, bucaqsız, sonsuz sular içrəydi hər yer!
Türkün əski mifik təfəkküründən qaynaqlanan bu ilkin başlanğıc xətti, zəmanəmizdə öz əksini birinci çərşənbə olan – Su çərşənbəsində tapır.
Kalinino rayonu Vorontsovka kəndindən olan Gülcahan Mustafayeva Novruz bayramında elliklə keçirilən ənənələrdən biri haqqında belə bir məlumat verir:
“Səhər tezdən qadınlar, uşaqlar, hamı düzülürdü, gedirdik körpüyə. Körpünün üstünə çıxırdıq, altına düşürdük, suyun içindən o tərəfə keçirdik, ayağımız da su olurdu. Daş atıb deyirdik ki, “Ağırlığım, uğurluğum bunnan getsin”, yenidən gəlirdik bu başından o başına. Sonra bulağa gedirdik, heç birimiz də danışmırdıq. Gərək dinməyəsən, dinləndin, geri qayıt. Sakitcə səhəngi doldurub gətirirdik. Ona da “Dinməz suyu” deyirdilər. Həmin suyu bir qaba tökürsən, dinlənmirsən, iynənin arxasına pambıq keçirirsən, 2 iynə - 2 iynə, hərəsi bir tərəfdən. İynələr əgər gəlib qovuşsa, bil ki, bəxtin açıldı, ürəyindəki arzu gerçək olacaq” (Toplayıcı:B.Qurbanova)
Topladığımız mətnə əsasən, belə bir məxrəcə gəlirik ki, xalqımız tərəfindən “Ağırlığın, uğurluğun” qurban edilmə aktı yalnız tonqal üzərindən tullanarkən deyil, eyni zamanda, su ilə bağlı mərasimlərdə öz izini qoruyub saxlamışdır. Hər şeyin başlanğıcı, əzəli olan suyun bayram süfrələrindən əskik olmaması, gənclərin səhər tezdən bulaqlardan su doldurub gətirməsi əslində, atalarımızdan gələn inanclara söykənior: “Sulu ev abad olar, susuz ev bərbad olar”.
“Dinməz suyu” ilə əlaqədar inancın oxşar versiyasına Qars bölgəsindəki əhalinin adətində də rast gəlirik. Buradakı əsas fəqli məqam ondan ibarətdir ki, su gətirən şəxs ritualın icra prosesində iştirak etmir. Seçilmiş şəxsin məsum uşaq olması xüsusi qeyd olunur: “Qarsda gənc qız və oğlanlar məsum bir uşağın heç danıçmadan gətirdiyi bir vedrə suyun içinə rəngli iynə və saplar ataraq, kimlərlə evlənəcəklərini tapmağa çalışırlar. Su içində bir-biri ilə birləşərək iynə və sapların sahibinin bir-biri ilə evlənəcəyinə inanılır” (s. 18, Yakıcı Ali. Iğdır`ın Aralık İlçesinde Nevruz Kutlamalarıyla İlgili Gelenek ve İnanmalar”, Milli Folklor Dergisi, sayı: 25, Ankara. 1995)
Ədəbiyyat siyahısı:
Mahmud Kaşğari. “Divanü lüğat-it-türk”. Dörd cilddə. I cild, Bakı, “Ozan”, 2006, 512 s. Qarabağ: folklor da bir tarixdir, I kitab (Ağdam, Füzuli, Ağcabədi, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Laçın və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri), Bakı, “Elm və təhsil”, 2012 464 s. Bayat F. Yeni gün/Novruz sosial-iqtisadi və fəlsəfi təməli/ Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, XXXI kitab. Bakı: Nurlan, 2009, s.24-42 Novruz bayramı ensiklopediyası. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2008, 208 s. Mərasim, adətlər, alqışlar... Azərbaycan uşaq folkloru kitabxanası, Gənclik, 1993. Toplama, müqəddimə və qeydlər professor Azad Nəbiyev Sevinc Qasımova. Azərbaycanda Novruz ənənə və inancları. Bakı, “Elm və təhsil”, 2018, 188 s. Yaşar Çoruhlu. Türk Mitolojisinin Anahatları. Kabalcı Yayınevi, 2000. 237. Ülkər Azad qızı Nəbiyeva, elmi işi. Novruz bayramının genezisi və strukturu. Novruz İslam Həmrəyliyinin Ulu Qaynağı kimi. Bakı 2020 Yoloğlu Güllü. Türk xalqlarının mərasim sistemində Növruzun yeri (tarixi-etnoqrafik tədqiqat). – Bakı, “Sabah”, 2018, 386 s. Ağaverdi Xəlil. Türk xalqlarının yaz bayramları və Novruz, Bakı, Elm və təhsil, 2013. 150 səh Celal Beydili. Türk Mitolojisi Ansiklopedik sözlük. Yurt Kitap-Yayın, Kızılay-Ankara, 637 s. Bahaeddin Ögel. Türk mitolojisi (kaynaklar ve açıklamaları ile destanlar, I cilt, 2. Baskı, Türk tarih kurumu basımevi – Ankara. 1993, 644 s.) Mircea Eliade. Şamanizm. İmge Kitabev Yayınları, 1999, 560 s. Ramin Novruzəli oğlu Allahverdi (Allahverdiyev). Təqvim mifləri və Novruz. Bakı, Nurlan, 2013, 180 s.
