Türkologiya, türk dilləri, onların arealı, yayıldığı coğrafiya məni daim maraqlandırıb. Hətta rus dilində nəşr edilmiş “Yüz türk etnosu” adlı kitabın tərtibçisiyəm.
Bunlar öz yerində.
Məni bu konuda daim bir fikir məşğul edib: əcaba, görəsən TÜRK sözü öz mənşəyini haradan götürüb?
Əlbəttə, bu istiqamətdə fərziyyələr, şərhlər, mülahizələr, mühakimələr çoxdur. Doğrusu, mövzuyla bağlı indiyəcən oxuduqlarımın və eşitdiklərimin heç biri məni qane etməyib.
Həmin doğma sözün izi ilə uzun bir yol yürüyüb “finişə” çatdım. Sən demə, Altaydakı bir sıra türk xalqlarının dilində (məsələn: telenqut və yaxud telengit dillərində -ruslar onlara “teleut” deyirlər) TÜRK sözünün konkret anlamı, mənası varmış. Belə ki, türk, türkindaş, türköndaş sözləri “doğma”, “yaxın”, “canbir”, “əziz olan” mənasında işlədilirmiş. Məsələn, “sən mənim türköndaşımsan” (yəni doğmamsan). Bu leksem dilimizdə möhkəm yer tutmuş “qar(ın)daş”, “sirdaş”, “yoldaş” sözləri kimi bizə yaxın, həm də...uzaq imiş...
...Bu günlərdə söhbətini TV-də dinlədiyim bir alim-ziyalının qənaətləri məndə bu “kəşfə” daha böyük və möhkəm əminlik hissi doğurdu. Belə ki, Altayın xalq şairi, Altay Yzıçılar Birliyinin sədri, türkoloq, şərqşünas, tərcüməçi, Altay xalqının qurultayında (1912) “El başçı” seçilmiş Brontoy Yanqi oğlu Bedürov öz teleçıxışında bu məsələyə bir xeyli işıq tutdu, aydınlıq gətirdi.
Orasını da deyək ki, zamanında Altayda Türkeş xaqanlığı da olub.
P.S. “Türk” sözü bəzi hallarda “truq” (“truk”) kimi də işlənib. Ehtimal etmək olar ki, rusların “druq” sözü də buradan yaranıb. Hərçənd ki, rus izahlı lüğətlərində “druq”un “derjat” sözündən yarandığı iddia olunur.
Bəzən “bizdən uzaqda” yaşayan türk soydaşlarımızın dilinə, mədəniyyətinə yaxından bələd olmamağımız bizi bir çox nəsnələrdən bixəbər edir.
Firuz MUSTAFA
