Kamil Şahverdi
IV yazı
(əvvəli BU LİNKDƏ)
...Müsabiqəyə təqdim olunmuş hər bir musiqi və mətn nümunəsi himn komissiyası tərəfindən diqqətlə öyrənilirdi. Eyni zamanda musiqi nümunələri canlı olaraq səsləndirilərək dinlənilirdi. Bunun üçün ölkənin ən yaxşı misiqi kollektivləri-Böyük Teatrın, Radio Komitəsinin və Aleksandrovun rəhbərliyi iləQırmızı ordunun hərbi orkestr və xoru, səfərvbər edilmişdi. Əsərlər musiqi kollektivlərinə verilir, hazır olanda isə Böyük Teatrın Bethoven zalında orkestrin ifasında dinlənilirdi. Himn müsabiqəsində iştirak etmək üçün Dmitri Şostakoviç, Sergey Prokofyev, Reynqold Qliyer, Dmitri Kobalevski, Matvey Blanter, İssak Dunayevski, Yuri Şaporin, Aram Xaçaturyan, Tixon Xrennikov bə b. tanınmış bəstəkarlar, V. Lebedev-Kumaç, V. Qusev, N. Tixonov, M. İsakovski, Y. Dolmatovski, S. Mixalkov, R. El-Registan, N. Aseyev, O. Kolıçev, S. Alımov, M. Qolodnıy, N. Simomov, O. Berqolts və b. məşhur şairlər cəlb olunmuşdu. Bir ildən artıq davam edən gərgin iş nəticəsində müsabiqənin növbəti mərhələsində iştirak edəcək müəlliflər seçilir.
Bu haqda yeni himn üçün yaradılmış xüsusi komissiyanın sədr müavini Aleksandr Şerbakovun 1943-cü ilin may ayında Stalinə məruzəsində məlumat verilir. Şerbakovun Stalina məruzəsindən bəzi məlumatlar Qazeta.ru nəşrində əksini tapıb. Orda qeyd olunur : "...1942-ci ilin yazından başlayaraq bir il davam edən gərgin iş nəticəsində xüsusi komissiya tərəfindən himn yazmaq üçün 42 şairdən 19 nəfər, 170 bəstəkardan isə 8 nəfər seçilırmişdir. Müsabiqə qaliblərinə böyük məbləğdə mükafat verilməsi-100 min rubl nəzərdə tutulub". (Stalin müharibə vaxtı niyə yeni himn yazdırdı. Qazeta.ru
22 dekabr 2023.)
Müharibənin ən qızğın vaxtında Stalinin himn məsələsinə bu qədər diqqət ayırması bir çox sovet ziyalılarında suallar doğursa da, buna münasibət bildirmək o dövrdə mümkün deyildi. Sonralar bir çoxları xatirələrində bu movzuya toxunaraq fikirlərini bildirəcəklər. Yeni himnin qəbulu təxirəsalınmaz, müharibə getməsinə baxmayaraq ən vacib dövlət məsələsi kimi təqdim olunsa da, əslində bunun absurd tamaşa olduğu məlum idi. Stalinin düzənlədiyi və rejissoru olduğu növbəti absurd bir tamaşa. Çünki SSRİ-də hər şey bir nəfərin qərarından asılı idi. Ona görə də bu qədər can fəşanlıqla, hərbi marşalın rəhbərliyi və hərbi siyasi baş idarənin nəzarəti ilə keçirilən himn müsabiqəsi formal xaraktet daşıyırdı. Stalin dövlət himnini özlüyündə çoxdan müəyyən etmişdi. Sadəcə adlı-sanlı bəstəkarların, şairlərin başını qatmaq üçün tamaşa qurmuşdu.
Müsabiqəyə cəlb olunan şair və bəstəkarlarım siyahısını da Stalin şəxsən özü tərtib etmişdi. Hələ 1943-cü ilin əvvəlində Stalin gələcək himnin mətni üzərində düzəlişlər aparırdı. Komissiyaya xeyli sayda himn mətni təqdim olunsa da, komissiya üzvləri bu mətnlərin hamısını diqqətlə öyrənsə də, Stalin özü seçdiyi mətndə dəyişikliklər etmək üçün şairlərə tapşırıqlar verirdi. Stalinin mətn üzərində düzəlişlər etməsi əldə olunan arxiv sənədlərindən də məlumdur. Mətnin həmmüəlliflərindən olan Serqey Mixalkov xatirələrində qeyd edir:
Baş katib (Stalin-K. Ş.) bizi Kremlə aparmaq üçün maşın göndərirdi. Bizi Kremlə gətirib düzəlişləri təqdim edirdilər. Biz dərhal mətndə bu düzəlişləri qeyd edirdik. (spb.kp.ru 14 dekabr 2023. Aleksandr Dıbin)
(Ctalinin düzəliş etdiyi himn mətnləri təqdim olunur).
Rusiya dövlət sosial-siyasi tarix arxvində qorunan sənədlərdən də məlum olur ki, Stalin himn mətni üzərində dəfələrlə düzəlişlər edərək şairlərə qaytarmışdı. Şəkil 1-də gördüyünüz sənəddə Stalinin qırmızı qələmlə etdiyi düzəlişlər əks olunur. Fikir verin, yuxarı sol küncdə "7-ci variant" yazılıb. 1943-cü il 23 senyabr qeyd olunmuş bu sənəddən məlum olur ki, himn mətni üzərində həqiqətən aylardır iş gedir. (Arxiv sənədləri. Rusiya dövlət sosial-siyasi tarix arxivi. F. 558. Op. 1. D. 3399. L. 1-4.)
Yeni himn mətninin müəllifləri Serqey Mixalkov və Qabriel El-Reqistan ( əsil soyadı Ureklyan) da Stalin tərəfindən çütlənmişdi. Rusiya arxivində qorunan digər sənədlərdə oktyab, noyabr aylarında da Stalin tərəfindən mətn üzərində düzəlişlərin aparıldığı məlum olur. Bu düzəlişlər əsasən gecə saatlarında, 28 oktyabrda saat 22:20-də, yenə 28 oktyabrda saat 23:45-də, 4 noyabrda saat 21:35-də, Kremldə edildiyi göstərilir.
Demək ki, Stalin hələ illər öncə bəstəkar Aleksandr Aleksandrovun yazdığı "Partiya haqqında mahnı" nı bəyənmiş və gələcəkdə bu mahnını himn kimi qəbul olunacağını düşünmüşdü. Aleksandrov bu mahnını 1938-ci ildə V. İ. Lebedev-Kumaçın sözlətinə bəstələmişdi. Elə ilk ifadan mahnı Stalinin diqqətini cəlb edir və o mahnı haqqında fikirlərini bildirir. Tanınmış bəstəkar Dmitriy Şostakoviç bu hadisəni belə xatırlayır:
"...Qırmızı ordunun xoru ilk dəfə Aleksandrovun rəhbərliyi ilə bu mahnını rəsmi dövlət konsertində ifa etdi. Bu müharibədən əvvəl olmuşdu. Antraktda Aleksandrovu Stalinin lojasına dəvət etdilər və rəhbər ərz elədi ki, konsertin sonunda mahnını bir də şəxsən onun üçün ifa etsinlər. Sonra bunu "Partiya haqqında mahnı" adlandırdılar və Aleksandrov öz ansamblı ilə onu marş ritmində ifa etdi. Stalin göstəriş verdi ki, bir qədər yavaş tempdə, himn kimi oxusunlar. Dinlədikdən sonra o onu "linkor-mahnı" (linkor-zirehli xətt gəmisi-K. Ş.), adlandırdı və yeni ad qoydu. O vaxtdan bu mahnı "Bolşeviklər partiyasının himni" adlanmağa başladı."
(Volkov Solomon. Şahidlik. Dmitri Şostakoviçin xatirələri. Limelight editions. 1979. səh. 61.)
Hələ 1938-ci ildə Stalin Aleksandrovun "Partiya haqqında mahnı"sını himn kimi görürdü və onu ilk eşitdikdə himn adlandırmışdı. Mahnını "Bolşeviklər partiyasının himni" adını da özü vermişdi. 1943-cü ildə yeni himnin qəbulu üçün xüsusi komissiya yaradılmamışdan qabaq, yəni 1942-ci ildən Serqey Mixalkov və Qabriel El-Reqistanı (Ureklyan) çütləyərək onlara mətn yazdırır. Bir çoxları Stalini sovet himnin üçüncü həmmüəllifi adlandırırdı. Həqiqətən də Stalin mətn üzərindı nəzərə çarpacaq qədər düzəlişlər etmişdi. Mətnin ilkin variantı hazır olandan sonra 1943-cü ilin may ayında, Komintern buraxılandan dərhal sonra xüsusi himn komissiyası yaradılır. Qeyd etdiyim kimi. Stalin özlüyündə himn olacaq əsəri müəyyən etmişdi. Gəncliyində arada şeir yazmağa həvəs göstərdiyinə görə yəqin ki, himn mətninin də qaralamasını etmişdi. Bir-birindən tamamilə fərqlənən S. Mixalkovu və Q. Ureklyanı (Reqistanı) çütləyib onlarla mətn üzərində işləmişdi. İlkin variant hazır olandan sonra himn komissiyasına göstəriş verir ki, mətni bəstəkarlara paylasınlar. Bəstəkarların siyahısını da özü təsdiqləmişdi. Dmitri Şostakoviç xatirələrində himnlə bağlı olduqca maraqlı məqamlara toxunur:
"...Mənim Stalinlə görüşüm belə şəraitdə baş vermişdi. Müharibə vaxtı qərara alındı ki, "İnternasional" sovet himni üçün yaramır. Onun mətnini ideoloji baxımdam uyğunsuz hesab etdilər. "İnternasional" fransız əsəri idi. Necə ola bilər ki, ruslarda fransız himni olsun? Məgər biz öz himnimizi yarada bilmərik? Bax belə yeni bir mətn cızma-qara edib bəstəkarlara payladılar ki, tez olun ölkənin yeni himnini yazın. Müsabiqədə iştirak etmək məcburi idi. Soruşan yox idi iştirak etmək istəyirsən, ya yox. Əks halda sənə iş açardılar ki, sən məsuliyyətli tapşırıqdan yayınırsan. Əlbəttə ki, bir çox bəstəkarlar üçün bu seçilmək, necə deyərlər, tarixə iməkləmək şansı yaratmışdı.
Bəziləri dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Dostum Aram Xaçaturyan 7 himn yazmışdı. Beləcə ümumxalq bəstəkarı olmaq istəyirdi. Əslində bu bəstəkar zəhmətkeşliyi ilə heç vaxt seçilmirdi. Amma bu məsələdə möcüzəvi can fəşanlıq göstərirdi.
Mən də himn yazdım. Sonsuz dinləmələr başladı. Hərdən Stalin gələr və davamlı dinləyərdi. Sonra əmr etdi ki, biz Xaçaturyanla birlikdə himn yazaq. Bu çox yersiz ideya idi. Biz Xaçaturyanla tamamilə fərqli bəstəkarlarıq. Yazı üslubumuz, iş maneramız başqa başqadır. Bizim xarakterlərimiz də fərqlidir. Birdə ki, hansı bəstəkar istər ki, kolxozda işləsin? Nə etmək olar, əmrə tabe olmağa məcbur idik.
