Arxeoloqlar və dilçilər bu günə qədər sirr olaraq qalan bir sıra qədim yazı sistemlərinin deşifrə edilməsi üzərində baş sındırırlar. Texnologiyaların inkişafına baxmayaraq, bu yazılar hələ də tam anlaşıla bilmir. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, bu yazılar inkişaf etmiş qədim sivilizasiyalar haqqında günümüzə məlumat daşısalar da, onların yazı dili hələlik oxunaqlı deyil.
Turkustan.az xəbər verir ki, bu barədə “Deutsche Welle” yazıb.
Almaniyanın Köln Universitetinin dilçilik üzrə mütəxəssisi Svenya Bonmann bu çətinliyi belə şərh edib:
“Bu, o qədər mürəkkəb intellektual tapmacadır ki, hətta ən parlaq intellektlər belə onu həll edə bilmir. Bu yazılı mənbələr bizə çoxdan yox olmuş bir mədəniyyətlərə çıxış imkanı verir”.
Bonmannın araşdırmaları vaxtilə Meksikanın cənub sahillərində istifadə olunmuş epi-olmek yazı sisteminə yönəlib. Bəzi yazılar və simvollar erkən yazı sisteminə işarə etsə də, mətnlərin həcmi çox az, kontekst isə olduqca qeyri-müəyyəndir, bu da deşifrəni son dərəcə çətinləşdirir.
Müasir Hindistanın şimal-qərbi və Pakistan ərazilərində mövcud olmuş Hind vadisi (Xarappa) sivilizasiyasının yazısı da eyni dərəcədə sirlidir. Bu yazılar qablar və keramika parçalarında rast gəlinir, adətən çox qısa ardıcıllıqlardan ibarətdir. Onun inkişaf etmiş bir dil, yoxsa sadəcə simvol sistemi olub-olmaması hələ də müzakirə mövzusudur.
Çilinin Pasxa adasında aşkar edilmiş ronqoronqo yazı sistemi də olduqca abstraktdır. O, quşlar, insanlar və ya ornamental fiqurları təsvir edən qliflərdən ibarətdir. Bu yazılar yalnız bir neçə zədələnmiş taxta lövhədə qorunub saxlanılıb.
Mərkəzi Krit adası olan Minoy sivilizasiyası haqqında daha çox məlumat var. Amma onun üç yazı sistemindən yalnız biri - yunan dilinin erkən forması olan Linear B oxunub. Krit heroqlifləri və Linear A isə alimlər üçün hələ də müəmmadır.
Məşhur, simvollarla zəngin Festos diski XX əsrin əvvəllərində Kritdə tapılıb. Təxminən e.ə. 1700-cü ilə aid edilən bu yazı alimləri heyrətləndirsə də, bu günə qədər oxuna bilməyib.
Mərkəzi İtaliyada danışılmış etrusk dili də sirr olaraq qalır. Əlifba oxunaqlıdır, çünki yunan mənşəlidir, amma dilin özü heç bir məlum dil ailəsinə aid deyil və bu, yazıların başa düşülməsini çətinləşdirir.
Proto-elam dili isə sonradan Elam adlanan, bu günkü İran ərazisində mövcud olmuş bölgənin ən qədim yazılı və inzibati ənənəsi sayılır. Yazılar yaxşı kataloqlaşdırılsa da, lövhələr çox vaxt yalnız inzibati qeydlərə bənzəyən fraqmentlərdən ibarətdir. Bu dil də heç bir məlum dil ailəsinə aid deyil.
Nəşr vurğulayır ki, bu yazı sistemlərinin hamısında bir ümumi problem var: onların heç birində Rozetta daşı kimi ekvivalent bir açar yoxdur. Məhz Rozetta daşı üzərində eyni mətnin üç fərqli yazı formasında olması Misir heroqliflərinin oxunmasına imkan vermişdi.
“Belə bir açar olmadan simvolları səs, heca və ya sözlərlə əlaqələndirmək olduqca çətindir”, - nəşr bildirir.
Bununla belə, Bonmann qeyd edir ki, bu, qeyri-mümkün deyil, Linear B yazısının oxunması bunu sübut edib:
“İkidilli mətnlər mütləq şərt deyil, amma tarixi dövrlərlə bağlı davamlılıq lazımdır. Məsələn, toponimlər, hökmdarlar və ya tanrıların adları. Bu, o zaman mümkündür”.
Amma yalnız bir neçə çox qısa mətn olduqda bu proses son dərəcə çətinləşir, çünki qanunauyğunluqları tapmaq və fərziyyələri yoxlamaq çətin olur.
“Biz həmişə keçmişin fraqmentləri və parçaları ilə işləyirik”, - Bonmann söyləyib.
Alman elm adamına görə, dilin deşifrəsində əsas amil onun hansısa məlum dil ailəsinə aid edilə bilməsidir. Əgər belə bir əlaqə yoxdursa, səs sistemləri, strukturları və tipik qrammatik modellər də olmur ki, bunlar üzərində müqayisə aparmaq mümkün olsun./teleqraf
