Kuranbek Aset, Fəlsəfə elmləri namizədi, Fəlsəfə kafedrasının müdiri, Əl-Fərabi adına Qazax Milli Universiteti,
Telebayev Qaziz, Fəlsəfə elmləri doktoru, Qazax Milli Universitetinin fəlsəfə kafedrasının professoru
Bu il universitetimizin 90 yaşı tamam olur. Tarixi üfüqlərin yüksəkliyindən baxdıqda və dünyaca məşhur təhsil ocaqları ilə müqayisə etdikdə (928 yaşlı Oksford Universiteti və 706 yaşlı Kembridc Universiteti) universitetimiz hələ çox gəncdir və onun qazanacağı nailiyyətlər qabaqdadır.
Bununla belə, Qazax Milli Universiteti (QazMU) nüfuzlu Quacquarelli Symonds QS reytinq agentliyinin qiymətləndirməsinə görə artıq dünyanın ən yaxşı 200 universiteti sırasına daxil edilib: 2021-ci ildə 165-ci yeri, 2022-ci ildə 175, 2023-cü ildə isə 150-ci yerə kimi yüksəlib.
Bu gün QazMU təkcə Qazaxıstanda deyil, həm də Orta Asiya miqyasında ən yaxşı universitetlərdən biri sayılır. Bu təhsil ocağı postsovet məkanında da yalnız Moskva Dövlət Universitetindən sonra ikinci yerə layiq görülmüşdür.
Daha bir nüfuzlu reytinq agentliyinin qiymətləndirməsinə nəzər salsaq, QS World University Rankings by Subject 2023-ün nəticələrinə görə universitet bu il ilk dəfə olaraq fəlsəfə sahəsi üzrə dünyanın ən yaxşı 150 universiteti sırasına daxil olmuşdur.
QazMU coğrafiya elmləri üzrə də nailiyyətlər qazanaraq 151-200-cü yerlərə yüksəlmişdir. Bundan əlavə, bu il Əl-Fərabi adına QazMU-nin 542 proqramından 25 faiz tədris proqramları Subject reytinqinə görə QS-ə daxil edilib ki, bu da ötən illə müqayisədə 4 faiz artıqdır. Keçən il olduğu kimi, bu il də universitet beş sahədə kadr hazırlığı işini davam etdirir: arxeologiya, ingilis dili və ədəbiyyatı üzrə 151-200, riyaziyyat – 251-300, fizika və astronomiya – 451-500, kimya- 501-550.
Gəlin universitetin tarixindən bəzi faktlara nəzər salaq. Məlumdur ki, 1933-cü il oktyabrın 20-də SSRİ Xalq Komissarları Soveti “Qazaxıstan üçün kadrların hazırlanması haqqında” 2293 saylı qərar qəbul etmiş və Pedaqoji İnstitutun bazasında Qazax Dövlət Universitetinin açılması haqqında sərəncam verilmişdir. 1934-cü il yanvar ayının 15-i tarixə məhz universitetin rəsmi olaraq yaranması günü kimi daxil olmuşdur. Həmin gün ilk 54 tələbə biologiya və fizika-riyaziyyat fakültələrində təhsil almaq üçün qəbul edildi və keçmiş Vernenskaya kişi gimnaziyasının binasında dərslərə başlanıldı. Həmin il sentyabrın 1-də kimya fakültəsi açıldı.
Uiversitetin İlk rektoru 1934-1940-cı illərdə Daşkənd Şərq İnstitutunun məzunu olmuş, Qazax SSR xalq maarif komissarının müavini vəzifəsində çalışmış Fyodor Trofimoviç Olikov oldu. QazDU-nun ilk professor-müəllim heyətinə 18 müəllim daxil idi, onların çoxu respublikadan kənarda təhsil almışdı. Bu müəllimlər sırasında riyaziyyatçılardan İ. Molyukov, Konstantin Persidski, İ. Akbergenov, kimyaçılardan Abiken Bekturov, M. Kozlovski, Tair Çumbalov, fiziklərdən V. Litvinov, A. Lukyanov, M. Markov, bioloqlardan P. Mişşenko, A. Bartenyev, dilçi alimlərdən Teljan Şonanov, Eldes Ömərov, Sarsen Amanjolov, F. Olikov kimiləri qeyd etmək olar.
1934-cü il dekabrın 2-də universitetə S.M. Kirovun adı verildi. 30-cu illərin sonlarına qədər dünya ədəbiyyatı (1937) və filologiya (1938) fakültələri, qazax gəncləri üçün hazırlıq şöbəsi açıldı, ixtisasların siyahısı genişləndirildi. Qazax Dövlət Universitetinin inkişafında mühüm mərhələ, 1938-ci ildə aspiranturanın açılması və yüksək ixtisaslı yerli elmi və pedaqoji kadrların hazırlanması üçün yeni imkanlar açan Elmi Şuranın yaradılması oldu.
Universitetdə (ümumiyyətlə Qazaxıstanda) fəlsəfə təhsilinin əsası 1947-ci ildə qoyulub. Qazax Dövlət Universitetində psixologiya və məntiq kafedralarının açılışından sonra, 1949-cu ildə fəlsəfə və iqtisadi elmlər üzrə də fakültələr fəaliyyətə başlamışdır. Fəlsəfə fakültəsinin təşkilatçısı Bolşeviklərin Ümumittifaq Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi yanında Qırmızı Professorluq İnstitutunun məzunu, dosent Nikolay Petroviç Dardıkin idi.
1951-ci ildə Fəlsəfə və İqtisadiyyat fakültələri eyni ad altında birləşdirildi və iqtisad elmləri namizədi, dosent F.A. Jerebyatyev onun müdiri vəzifəsinə təyin olundu.
Universitetin Fəlsəfə-İqtisadiyyat fakültəsi 1954-cü ilə qədər fəaliyyət göstərdi və fəlsəfə üzrə kadrların hazırlanması imtiyazı o dövrün aparıcı universitetləri olmuş Moskva, Leninqrad və Kiyev Dövlət Universitetlərinə verildiyi üçün bu Qazax Universitetində ləğv edildi.
Fəlsəfə fakültəsinin ilk iki məzunu (1954 və 1955) qazax məktəbinin peşəkar filosofları nəslinə çevrildilər və onların səyləri ilə sonradan fəlsəfi biliklərin aktual problemlərinin öyrənilməsi təşkil edildi. Bunlar günümüzün tanınmış akademikləri, fəlsəfə elmləri doktorları və namizədləri, professor və dosentləri idilər. Onların arasında bütün postsovet məkanında tanınmış alimlər olan Jabayxan Abdildin, Agın Kasımjanov, Abdumalik Nısanbayev və başqaları vardır.
Fəlsəfə-iqtisadiyyat fakültəsinin yenidən fəaliyyətə başlaması 1968-ci ildə baş tutur. 1971-1972-ci illərdə fakültədə humanitar və təbiət elmlərinin fəlsəfəsi, fəlsəfə və məntiq tarixi, etika, estetika və elmi ateizm kafedraları fəaliyyət göstərmişdir. Sonrakı illərdə psixologiya, politologiya, sosiologiya kimi yeni kafedralar da təşkil edildi.
1970-ci illərin əvvəllərindən fakültədə əcnəbi tələbələr təhsil almağa başladılar. Kubadan olan 13 tələbə, daha sonra Asiya və Afrikanın bir çox ölkələrindən olan tələbələr məhz Qazax Universitetinin məzunları idilər. Fakültə Kuba, Əfqanıstan, Laos, Kamboca, Burkina Faso, Monqolustan, Hindistan və Pakistan üçün 400-ə yaxın ixtisaslı mütəxəssis hazırlayıb. Fakültə Mərkəzi Asiya regionunda fəlsəfə üzrə təhsil mərkəzi idi, xüsusən də Qırğızıstan Respublikası üçün kadrlar hazırlayırdı.
1991-ci ildə fakültə Fəlsəfə və Politologiya fakültəsinə, İqtisadiyyat və Sosiologiya fakültəsinə ayrıldı. 1997-ci ildə Sosiologiya kafedrası Fəlsəfə və Politologiya fakültəsinin tərkibinə daxil edildi.
İlk növbədə tarix-fəlsəfə üzrə elmlərin tədrisi kimi başa düşülən fəlsəfə üzrə təhsil bəzi metodoloji məsələlərin aydınlaşdırılmasına ehtiyac duyur. Birincisi, fəlsəfi irsin təhlilinə üç əsas yanaşma mümkündür: ayrı-ayrı istiqamətlərin təhlili: rasionalizm, empirizm, pozitivizm, postmodernizm; ayrı-ayrı fəlsəfi mövzuların təhlili: insan problemi, varlıq problemi, gözəllik problemi; ayrı-ayrı ölkələrdə və ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə fəlsəfənin təhlili: XIX əsrdə alman klassik fəlsəfəsi, XVIII əsrdə ingilis empirizmi, orta əsrlərdə hind fəlsəfəsi.
İkincisi, ölkədə tarixi-fəlsəfi təhlil bir neçə fəlsəfi səviyyəni müəyyən etməyə imkan verir: ölkədə dünya fəlsəfi cərəyanlarının tərəfdarları, məsələn, müasir Çində postmodernizm və ya Belçikada neotomizm; ölkədə bütün fəlsəfi fikir, məsələn, Rusiyada fəlsəfə və ya İranda fəlsəfə; ölkədə “əsl”, “milli” fəlsəfənin nümayəndələri, məsələn, Azərbaycan fəlsəfəsinin nümayəndələri və ya Braziliya fəlsəfəsinin nümayəndələri. Nəhayət, üçüncüsü, “milli” fəlsəfəni təhlil edərkən onun daha çox hansı ümumi mədəni-fəlsəfi sahəyə aid olduğunu müəyyən etmək çox vacibdir. Məsələn, qazax fəlsəfəsinin Asiya (əgər varsa) və ya Şərq və türk fəlsəfələri çərçivəsində təhlili mümkündür.
Lakin bu yanaşmanı həyata keçirmək heç də asan deyil. Fakt budur ki, Şərq fəlsəfəsi dedikdə türk ölkələri deyil, daha çox bəzi Şərq ölkələrinin -Hindistan, Çin, İran, Yaponiya kimi ölkələrin fəlsəfəsi nəzərdə tutulur.
Ona görə də qazax fəlsəfəsinin “milli” kontekstdə öyrənilməsini hədəf alan fəlsəfi təhsil, məncə, türk fəlsəfəsinin tədqiqindən öncə olmalıdır. Burada iki metodoloji istiqamətdən çıxış edirik: bu təhlil yalnız tarixilik və tekstoloji baxımdan mümkündür, eyni zamanda, onun konkret olaraq fəlsəfənin təhlilinə aidiyyаtı bu diskursun ümumi anlayışlarının, kateqoriyalarının, konsepsiyalarının təhlili ilə müəyyən edilir.
İlk növbədə qeyd edək ki, türk dünyagörüşünü dərk etmək üçün ən mühüm perspektiv tarixi perspektivdir. Məsələ burasındadır ki, tarixən formalaşmış məfhumlar daha çox sabit formada bizə gəlib çatmışdır ki, bu da türkdilli ədəbiyyatın əsrlər boyu mövcud olan yazılı ənənəsi sayəsində mümkün olmuşdur. Bu ədəbiyyat öz başlanğıcını Orxon-Yenisey mənbələrindən alıb, daha sonra Turfan və Orta Asiya, Kitabi- Dədə Qorqud, Mahmud Kaşqarinin “Divanü Lüğat-it-Türk”, Yusup Balasaqunlunun “Kutadqu Bilik”, İsmayıl Yəsəvinin “Divani-hikmət”, “Kodeks Kumanikus” kimi mənbələrdə davam etdirir, son orta əsrlər və müasir dövrün şeirlərinə, qissə və dastanlarına qədər gedib çıxır.
Türk dünyagörüşünü əks etdirən ilk yazılı mənbələr kimi Orxon-Yenisey mətnlərinin əhəmiyyətini qiymətləndirməmək olmaz. Məhz onlar bizə qədim türklərin ali güc, təbiət, insan, dövlət, hakimiyyət və s. haqqında təsəvvürlərinin nədən ibarət olduğunu elmi dəqiqliklə müzakirə etməyə imkan verirlər.
Qədim türk yazılı abidələrini ilk dəfə öyrənənlər, məlum olduğu kimi, danimarka alimi V.Tomsen və rus türkoloqu V.Radlovdur. Onların sonrakı tədqiqi S. Malov, S. Klyaştornı, V. Nasilov, A. Amanjolov, Q. Aidarov, İ. Kızlasov, İ. Kormuşin, N. Bazılxan, M. Joldasbekov, K. Sartkozh, D. Vasiliev, G. Axatov və başqa alimlərin diqqət mərkəzində idi. Ərsəyə gələn əsərlər bu abidələrin müxtəlif tarixi və dil xüsusiyyətləri ilə maraqlanan filoloqların, tarixçilərin, arxeoloqların əsərləridir.
Qədim türk yazılı mənbələri türk xalqlarının fəlsəfi irsinin təhlili üçün ən etibarlı mənbələrdən biridir. Üstəlik, bu mənbələr indi qazax, rus və ingilis tərcümələrində, həmçinin ilkin mənbələr şəklində runik və latın transliterasiyaları şəklində Bitig.kz saytında mövcuddur.
Türk runik yazılı mənbələrində, məlum olduğu kimi, Orxon və Yenisey arasında fərq qoyulur. Onların fəlsəfi fikirlər kontekstində əsas fərqi ondan ibarətdir ki, Orxonda xaqanların və sərkərdələrin qəhrəmanlıqlarına daha müfəssəl və daha tutarlı mətnlər həsr olunur və onlar türk dünyagörüşünün əsas kateqoriyalarına: Tenqri, Umay, Kut, Kun, Su-Zher, El, Kisi və başqalarına istinad edir. Onlarda insan həyatının mənası xalqa xidmət vasitəsilə açılır. Onların janrı əcdadlarının qəhrəmanlıqlarından bəhs edən hekayədir. Qısa və bəzən tutarsız olan Yenisey mətnlərində janrı mərhumun öz adından yazılmış kitabə kimi təyin etmək olar. Onlar həyat və ölüm mövzusunu çox aydın şəkildə vurğulayırlar.
Türk fəlsəfəsinin mərkəzi kateqoriyası təbii ki, Tenqridir (TEŊIRI). Üstəlik, bu kateqoriyaya mətni oxunaqlı olması demək olar ki, bütün abidələrdə rast gəlinir. Əsas Orxon mətnlərində (Kültegin, Bilgə Kağan, Tunyk-uk, El Etmiş Bilgə Kağan), Yenisey mətnlərində (Uyuk-Turan, Uyuk-Tarlak, Barık), eləcə də Turfan abidəsi İriq Bitigdə rast gəlinir.
Türk fəlsəfi ənənəsinin kateqoriyaları arasında “QUT” kateqoriyası da xüsusi yer tutur. “TEŊIRI” kateqoriyası ilə yanaşı, qədim türklərin dünyagörüşünün açarıdır. Əgər “TEŊIRI” anlayışı əsas ontoloji kateqoriyadırsa, “QUT” əsas etik kateqoriyadır.
Son illərdə universitetdə türk və qazax fəlsəfəsi kursları açılıb. Gəlin onların məzmunu üzərində dayanaq.
Türk fəlsəfəsi kursu bir semestr ərzində tədris olunur və aşağıdakı mövzuların müzakirəsinə həsr olunub:
Türk sivilizasiyası. Qədim türk mifologiyası və türk qəhrəmanlıq eposu.
Tenqrizm, şamanizm və zərdüştilik. Orxon-Yenisey, Turfan və Orta Asiya yazılı abidələrində dünyagörüşü anlayışları. Qorqud Atanın dünyagörüşü və “Kitabi Dədə Qorqud”da əsas ideyalar. Əl-Fərabi fəlsəfəsində türk ünsürləri. Mahmud Kaşqarinin ensiklopedik fəlsəfəsi və “Divan Lüğət ət-Türk”də anlayışlar. “Kutadqu Bilik”də Yusup Balasaquninin etik-siyasi ideyaları. Əhməd Yəsəvinin təsəvvüf fəlsəfəsi və “Divani Hikmət”. Nizami Gəncəvinin dünyagörüşü anlayışları və “Sirlər xəzinəsi”. Nəsirəddin ət-Tusi və Əxlaq-i Nasiri fəlsəfəsi. Cəlaləddin Ruminin sufi dünyagörüşü və “Məsnəvi”. Yunus Əmrə və Risalə ən-Nasih fəlsəfəsi. İmadəddin Nəsiminin “Divan” dünyagörüşü anlayışları. Əlişir Nəvainin “Salehlərin qarışıqlığı” və “Quşların dili” əsərlərindəki fəlsəfi fikirləri. Türk fəlsəfəsində Tenqrizm, Peripatetizm və Təsəvvüf.
Qazax fəlsəfəsi tarixi kursu ümumiyyətlə aşağıdakı mövzuları əhatə edir:
Qazax fəlsəfi fikrinin inkişaf xüsusiyyətləri. Qazaxıstan ərazisində müsəlman intibahı. XV-XVIII əsrlərdə akın-zhyrauların fəlsəfi fikirləri və təmsilləri. Qazax təhsilinin inkişaf xüsusiyyətləri. Çokan Vəlixanov və onun fəlsəfi və təbiət elmi baxışları. Abay fəlsəfəsində Allah və insan problemi. İbray Altınsarinin, Sultanmahmud Torayqirovun, Mirjaqıp Dulatovun, Mustafa Şokainin, Saken Seyfullinin, Turar Rıskulovun dünyagörüşü. Qazaxıstanda dialektik məntiq məktəbi.
Fakültəmizdə bakalavrlar üçün icbari kursumuz da var, bu “Müasir Qazax fəlsəfəsi” kursudur. Kursun məzmunu aşağıdakı mövzulardan ibarətdir:
XX əsrin əvvəllərində qazax ziyalılarının yaradıcılığında fəlsəfi fikirlər. Sovet dövründə qazax fəlsəfəsi. Qazax filosofları tərəfindən qazax fəlsəfəsində ictimai-fəlsəfi, etik və estetik fikir tarixi problemlərinin tədqiqi. Qazaxıstan dialektika məktəbi. Qazax fəlsəfəsində elm fəlsəfəsi problemlərinin tədqiqi. Qazaxıstan Fərabişünaslıq: mənşəyi və müasir inkişafı. Müstəqillik dövründə qazax fəlsəfəsinin inkişafı. Qazaxıstanın sosial-mədəni çevrilməsi problemi. Yeni Qazaxıstanın fəlsəfəsi.
Bundan əlavə, fəlsəfə tarixi üzrə ümumi kurslarda milli fəlsəfə mövzularının olmasını çox vacib hesab edirik. Dünya fəlsəfəsi “İxtisasa giriş” kursumuzda “Fəlsəfənin inkişafının tarixi mərhələləri” mövzusunda, “Fəlsəfə tarixi I”, “Fəlsəfə tarixi II”, “Avropa orta əsrlər fəlsəfəsi” kurslarında öyrənilir və İntibah”, “Müasir dövr fəlsəfəsi tarixi”, “Alman klassik fəlsəfəsi”, “Rus fəlsəfəsi tarixi”, “XIX əsr fəlsəfəsi”, “Müasir fəlsəfə”, “Məntiq və dialektika tarixi” və s.
Eyni zamanda, təcrübəmizə əsaslanaraq qeyd etməliyik ki, məsələn, “Müasir dövrün fəlsəfəsi” kursunda “Müasir dövrdə Şərq fəlsəfəsi: Molla Sədr, Vanq Yanqminq, Quru Nanak” mövzusu yer alır və “XIX əsrin fəlsəfə tarixi” kursunda “Kanq Yuveynin neo-konfutsiçiliyi” və “Abay Kunanbayevin əxlaq fəlsəfəsi” mövzuları.
Beləliklə, biz iki çox mühüm məqsədə nail oluruq. Birincisi: biz dünya fəlsəfi prosesini çoxşaxəli, çoxtərəfli, o cümlədən həm Şərq fəlsəfələri, həm də həmişə klassik fəlsəfə hesab edilməyən milli müdriklik formaları kimi başa düşürük. İkincisi: biz ölkəmizdəki fəlsəfi ideyaları dünya fəlsəfi prosesinə toxunmuş, üzvi surətdə həkk olunmuş milli fəlsəfəni isə dünyanın ayrılmaz hissəsi kimi müəyyən edirik.
Beləliklə, biz hesab edirik ki, fəlsəfi təhsil məsələsində aşağıdakı metodoloji göstərişlərə riayət etmək lazımdır:
- – milli fəlsəfəni dünya kontekstindən ayırmamaq üçün dünya fəlsəfəsi kurslarını kifayət qədər təfərrüatlı oxumaq məcburidir;
- – bu kursların tədrisi zamanı milli diskursun fəlsəfənin inkişafının həmin digər tarixi dövrünə daxil edilməsi arzuolunandır;
- – coğrafi və mədəni cəhətdən yaxın fəlsəfi ənənələrə dair kursları oxumaq da məcburidir, Bizim şəraitdə bu, Şərq fəlsəfəsi kursudur, Hindistan və ya Çin fəlsəfəsi üzrə ayrı-ayrı kurslar da ola bilər;
- – eyni zamanda, bizim üçün milli fəlsəfə – türk, qazax fəlsəfəsi üzrə kursların tədrisi
