Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
Yer kürəsinin Quru hissəsinin ən böyük sahələrindən olan Avrasiya materiknin əsasən yarımsəhra və quru çöl ərazilərində və iri çay hövzələrində əski Türk dilli qəbilə-tayfa İttifaqlarının yayılması 30 dərəcə şimal en dairəsindən şimal qütb dairəsinədək, cənubdan şimala doğru 5000 km-dən çox məsafəni əhatə edir, daimi donuşluq bölgələrini tutur. Deməli, qədim Türk etnobirlikləri üçün relyef-landşaft örtüyü və iqlim amilləri çətinliklər yaradan amillər olmamış, əksinə Güclü İradə, Yenilməz Əzm, İntəhasız Coğrafi Məkan, Bütöv Sərhədlər Hüdudu, Sarsılmaz Dini-Sakral Təməl....və Vahid Ailə-Dil Dəyərləri...yaranmasına, təşəkkülünə vəsilə olmuşdiur. Geniş coğrafi sərhədlər daxilində bu cür məkanlardan biri də Şərqi Sabir/Sibir yaylası və Sak/Saxa diyarı hüdudlarında çağlayan Uluxan Örüsü/Lena çayı hövzəsi (2,5 mln. kv.km) əski Türk dilli xalqlarının etnomilli, tarixi-coğrafi, mədəni təbəddülat mərhələrinin...elmi-nəzəri qiymətləndirilməsi baxımından mühüm dünyəvi əhəmiyyət kəsb edir.
Doğusu Böyük Bəhr Ümmanı/Sakit okean, quzeyi Daimi Donuşluq Ümanı/Şimal Buzlu okeanı, batısı Uluxan Örüsü/Lena çayı hövzəsi Şərqi Sabir/Sibir yaylası, dağ silsilələri, Sak/Saxa (Yaqutstan) diyarı Hun-Quz-Sak/Saxa...törənli coğrafi məkan kimi qədim minilliklərin Türk dilində yaranmış irsini qoruyub saxlamaqdadır-hidronimlərində, oronimlərində, antronimlərində... və protoTürk dilinin ilkin semantik-fonetik dəyərləri, kökənli Ailə-Dil zənginliyi, dialekt, şifahi və yazı tərzinin doğmalığı ifadə olunmaqla.
Mənbəyi-Bəygöl/Baykal gölünün qərb hissəsindəki eyni adlı dağ silsiləsinin 1470 m hündürlüklü yamaclardan başlayan və 4400 km uzunluqda cənubdan şimala doğri uzanan Uluhun/Uluxan Örüsü (Hun/Quz dilində “Ulu, böyük çay” anlamında) dünyanın ən böyük çayları onluğundadır. Hidrotoponim kimi əski Türklərin (Hun-Quz-Sak/Sax...qəbilə-tayfa İttifaqının xələfləri olan Əvənglər və Yaqutlar bu hövzədə demoqrafik üstünülk təşkil edir) dilində “Hunların yaşadığı ərazidə uzanan çay” mənasındadır. Etimoloji tərkib hissəsi olan, ümumTürk söz birləşməsi “örüs/örüş” kəlməsi filoloji təhlil, sintaksis məna baxımından “uzanan sıra, ard-arda axın” mənasındadır, bu sözlər Türk dünyasında indi də işlədilməkdədir.
Əski protoTürklər və ya Hunlar diyarından axan bu çayın mənbəyindən mənsəbinə qədər coğrafi məkanlara aid yer adlarının kökənliyi də Türk dilinin qədimliyini, e.ə. bu bölgələrdə intişar etmiş Təkamül/Təbəddülat ocaqlarının davamlı olduğunu ifadə edir, ilk növbədə yaşayış məntəqələrinə aid toponimlərdə olduğu kimi. Belə ki, bu çay ardıcıl, sıra üzrə 6 böyük yaşayış məntəqəsini birləşdirməklə-Üst-Küt, Kirən, Yaqut, Nəhriyyə, Alahun, Qarovul, Səngər, İstan....həm də bu şəhərlərin etimoloji tarixininn minillərlə ölçülən kökə söykəndiyinə coğrafi bir sübutdur...
Orotopnimlər kimi bu adlar yerli Hun-Quz-Sak/Saxa...dialektində yaransa da, XVII əsrin əvvəllərindən (1619-1628-ci illərdən) başlayaraq pravoslav rus kilsəsinin və əraziləri işğal edən kazakların inadkarlığı ilə xeyli sayda rus dilli toponimlər də yaranmışdır.
Uluhun/Uluxan Örüsünün mənbəyi yaxınlığındakı Üst-Küt şəhəri (1974-cü ildən inşa edilən Baykal-Amur dəmir yolu magistralı buradan başlayır) “çay üstündə toplanan, yaranan yer” anlamındadır, dilimizdəki “kütlə” sözünün etimoloji mənası ilə eynidir, yəni, Uluhun/Uluxan Örüsünə tökülən və Hun-Quz dağ qqurşağının cənub-qərb hissəsindən başlayan Küt çayı (Bəygğl/Baykal gölünün şimal-qərbində Bəygöl/Baykal silsiləsinin (yerli dildə “Bəyqalan daban” mənasındadır) 516 m hündürlüklü yamacdan başlayır, uzunluğu 408 km) sahilində yaranan yaşayış məntəqəsidir, çay boyunca 40 km uzanır, eni 1,5-2 km-ə çatır.
“Şimal diyarına açılan qapı” kimi dəyərləndirilən Üst-Küt şəhəri əski Hun-Quz tayfalarının yurd ocaqları olmuşdur, 1628-ci ildə rus kazakı V.E.Buqor (1600-1668) tərfindən tutulmuş, 1631-ci ildə digər rus kazakı İ.A.Qalkin (1568-1656) burada məskunlaşmış,rus kartoqrafı S.U.Remezovun (1642-1721) “1701-ci il. Sibir çertyoju kitabı”nda qeyd edilmişdir.
Üst-Küt şəhərindən 170 km aralıda Kirən şəhəri, Uluhun/Uluxan Örüsünə qovuşan Kirəncə çayı sahilində salınmışdır və 1630-cu ildə Hun-Quz qəbilələrinin yurdu kimi rus kazaklarının yürüşünə məruz qalıb, 1641-ci ildə mənsəbdən yuxarı yamacda bir kənd salınıb-1657-1659-cu illərdə bu yerlərdə olmuş, Uzaq Şərqdə Türk yurdlarının işğalına, ruslar tərəfindən ələ keçirilməsinə zəmin yaradan E.P.Xabarov (1603-1671, Xabarovsk şəhəri onun adını daşıyır) bu kənddə olub, orada dəfn edilib və onun adını daşıyır.
Əski Hun-Quz dillərində “kirli, qara rəngli” mənsı daşıyan Kirəncə çayı (Sağ və Sol Kirəncə çaylarının birləşməsindən yaranıb) Bəygöl/Baykal silsiləsinin 764 m qatından başlayır (uzunluğu 669 km), Uluhun/Uluxan Örüsünün sağ qoludur, dibi qara daşlarla örtülü olduğu üçün bu cür adlanıb və kənarındakı eyni adlı şəhər də 1775-ci ildən rəsmən məlumdur.
Dünyanın daimi donuşluq torpaqlarında salınan Türk yurdları sırasında Uluhun/Uluxan Örüsünün orta axarlarında və sol sahilindəki Yaqut şəhəri (adı, həm də qiymətli, nadir əski dini-sakral Tuymaada vadisində (700 kv.km-lik) yerləşir, vadinin incisi hesab edilir. Sak/Saxa dilində bu şəhərin etimoloji mənası “donuşluq yeri”-“dokuuskay” kimi səslənir. ProtoTürk dil şivələri və dialektlərinin təhrifi olsa da, məna özəlliyi saxlanılıb və “donmuş”, “buz bağlamış” tələffüzünə uyğun “dokuuskay” toponimi yaranmışdır.
1632-ci ildə bu şəhərə də rus kazakı P.İ.Beketovun (1600-1671) ayağı dəymişdir...Sabir/Sibir bölgəsinin tarixçisi, Alman mənşəli arxeoloq, Peterburq EA-nın akademiki İ.E.Fişer (1697-1771) qeyd etmişdir ki, onun yürüşləri Rusiya dövlətinin xeyiri üçün önəmli olmuşdur...(bu yurdda E.P. Xabarov, S.İ.Dejnyov (1605-1673), V.D.Poyarkov (XVII əsr), V.V.Atlasov (1661-1711)...kimi kazaklar da xüsusi tapşırıqları icra etmiş, rus mənşəli məskənlərinin salınmasında xüsusi rol oynamışlar.
Yaqut şəhərinin qədim hissəsində P.İ.Beketova heykəl ucaldılıb.
E.ə. IV-III minilliklərdə Tuymaada vadisində təşəkkül tapmış mistik-fəlsəfi dünyadərki təliminə uyğun formalaşmış əski Hun-Quz-Sak/Saxa xalqlarının dini-sakral təsəvvürlərinə əsasən 3 müqəddəs ocağı özündə birləşdirir:
-Çoçur-Muran dağı, Üst Xatun torpağı və Saysarı gölü...
Sak/Saxa yazıçısı, Yaqutstanın xalq şairi İ.M.Qoqolyevin (1930-1998) “Üçüncü göz” romanında bu sakral ocaqlarla bağlı, əski Türk mifologiyasının nəqlinə geniş yer vermişdir...
Uluhun/Uluxan Örüsü/Lena çayı yatağı və hövzəsi boyunca yayılmış toponimlərin sistemli təhlili bu tarixi Türk yurdlarının kerçək filoloji və coğrafi dəyərlərinin hələ də minilliklərin yad təsirindən qorunduğunu göstərir...
(ardı var)
R.S. Saxa Respublikası Prezidentinin 24 iyun 2013-cü il tarixli 2122 saylı Sərəncamı ilə hər ilin 02 iyulu - Uluhun/Uluxan Örüsü/Lena çayı Günü kimi qeyd edilir. Bu çayın sahilini 80 km məsafə tutan, 200 m ucalığa çatan Uluhun/Uluxan Örüsü/Lena Qayaları 2012-ci ildən Ümumdünya İrs-YUNESKO siyahısına daxil edilmişdir.
