Səfəvi ideologiyası iki əsas mərhələyə ayrılır: biri Sufi-təriqət dövrünə aid Qızılbaşlıq, digəri isə dövlət quruluşu dövründəki Şiəlik məzhəbidir. Qızılbaşlıq – yəni heterodoks Türk xalq islamı – Şiəlikdən fərqli olaraq, əsasən Şamanizm, Hermetizm, Kabbala, Maniheizm, İnduizm, Xristianlıq və Neoplatonizm kimi sistemlərlə sintez olunaraq formalaşmışdır.
Bu inanc, Məvali hərəkatları və batini fəlsəfə təsiri ilə təşəkkül tapmış, daha sonra Türküstanda Əhməd Yəsəvinin izahları ilə inkişaf etmiş və köçəri türklər arasında Qızılbaşlıq və Ələvilik kimi yayılmışdır. Səfəvilər, xüsusilə Şah Təhmasibə qədər, Şiəliklə dərin bağ qurmasa da, Osmanlıların sünniliyi rəsmi ideologiya elan etməsi nəticəsində Şah İsmayıl da Şiəliyi dövlət məzhəbi kimi qəbul etmişdir.
Ardınca Cəbəl-i Amil bölgəsindən Şiə alimləri dəvət edilərək Şiəlik yayılmış, beləliklə Sufi xalq inancından rəsmi Şiə məzhəbinə keçid tamamlanmışdır.
Yasəmən Mahmudova Qaraqoyunlu
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və Sosialogiya İnstitutunun “Türk Xalqlarının Fəlsəfəsi” Şöbəsinin Elmi işçisi
Tədqiqat işində Türk Xalq İslamına inanan Oğuz türklərinin zamanla sosial- fərqliləşməsi, ideoloji-siyasi bölünmələr, Ərdəbildə yaradılmış Səfəvi –Qızılbaş təkkəsinin fəaliyyəti nəticəsində bu fərqliləşmələrin və bölünmələrin dərinləşməsi, Səfəvi təriqətindən – Səfəvi dövlətinə kecid prosesi, Dövlətin Şiəlik məzhəbini qəbul etməsi nəticəsində Türk-İslam dünyasında doğurduğu nəticələr araştırılmış, təhlil və təsvir olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, Səfəvi-Qızılbaş hərəkatının bütün mərhələlərində Türklük faktoru önəmli ünsür olmuşdur. Qızılbaş Hərəkatının Təriqətdən-dövlətə keçidi nəticəsində Türk dünyasında köklü dəyişikliklər meydana gəlmiş, siyasi, ideoloji, məzhəb bölünmələri baş vermişdir.
Müəyyən olunmuşdur ki, Səfəvi ideologiyası iki Sufi-Təriqət dövrünə aid Qızılbaşlıq və Səvəvi Dövlət dövrünə aid - Şiyəlik məzhəbi ünsürlərindən təşkil olunmuşdur. Təriqət dövrü Qızılbaşlıq ideologiyası- Heterodoks islam adlandırılan Türk xalq islamı inancı Şiyə anlayışından fərqli olub, Turan, Hind-İran, Çin, Misir və Yunan-Ellin dini-fəlsəfi görüşlərinin və ənənələrinin İslamlıqla qarşılaşması və sintezindən dogulmuş mistik, qnostik, heretik görüşlər cəmidir. Bu sufi- mistik inanclar sistemi IX-X yüzillərdə Xorasanda şəkillənmiş, Türküstanda Əhməd Yəsəvinin gətirdiyi İslami izahla daha da təkmilləşmişdi. Ən sonda Qızılbaşlıq və Ələvilik halını alacaq bu inanc biçimi xüsusilə köçəri Türk qrupları arasında geniş yayılmışdı.
Səfəvi Dövlət dövrü -Şiyəlik ideologiyası qəbul olunduqdan sonra da, Şah I Təhmasibə qədər Səfəvilərin Şiyəliklə o qədər də əlaqələri olmamış, Osmanlıların Sünniliyi dövlət ideologiyası qəbul etməsi nətcəsində Şah İsmayıl da Şiyəliyi dövlət məzhəbi elan etmişdir. Ancaq buna rəgmən həm Şah İsmayıl özü, həm də Qızılbaş boy bəyləri daim Türk Xalq İslam inancına sahib olmuşlar. Şah İsmayıl Şiyəliyi dövlət məzhəbi kimi qəbul etdikdən sonra Səfəvilər- Şeyx Nurəddin Əli b. Əbdül-Əl Amili Karaki, Şeyx Əbdüləli b. Əli, Giyasəddin Mənsur b.Sadril-Hükəma, Zeynəddin Amili Zeynəddin b. Əli b. Əhməd b.Məhəmməd Cəmaləddin b. Takiyyiddin b. Salih, Şeyx Hüseyn Amili, Şeyx Bahaəddin Amili, Mir Məhəmməd Bağır b. Şəmsəddin Damad, Mir Əbul- Qasım, Məhəmməd b.ibrahim b. Yəhya Sədrəddin Şirazi, Məhəmməd Tağı Məclisi, Məhəmməd Murtəza Kaşani, Məhəmməd Bağır Məclisi kimi Şiyə alimlərini Ərəb bölgəsindən, xüsusilə də Cibal-i Amel`den dəvət etmişlər və bu alimlər İran və Azərbaycanda Şiyəlik məzhəbini yaymış, Səfəvi dövlətinin Şiyə dövlətinə çevirilməsində böyük rol oynamışlar.
Səfəvi Təriqət dövrü ideologiyası: Xalq İslamı - Qızılbaşlıq, Ələvilik, Bektaşilik sufi hərəkatlarının təməl xüsusiyyətləri
XVI yüzildə Səfəvi dövlətinin ortaya çıxması Orta Doğu, Qafqaz, Türküstan, Anadolu coğrafiyalarını, bütövlükdə Türk və İslam dünyasını yaxından ilgiləndirən bir proses olmuşdur. Səfəvilər iqtidara gəlməmişdən öncə Səfəvi Sufi Təriqəti bir çox mərhələlərdən keçmişdi. Səfəvi-Qızılbaş hətəkatının fəaliyyəti Təriqət dövrü və Dövlət dövrü olmaqla iki mərhələyə ayrılır. Birinci mərhələ Səfəvi-Qızılbaş sufi təriqət dövrü – Təriqətin Şeyx Zahid Gilani tərəfindən qurulması, sufi Qızılbaş ənənələri əsasında təşkilatlanması və yayılması dövrüdür ki, bu dövr Səfəvi dövlətinin yaradılması və Şah İsmayılın Təbrizdə 1501-ci ildə özünü şah elan etməsi ilə başa çatır. Bu dövr Təriqət dövrüdür. Səfəvi təriqəti dövlət olmamışdan öncə təxminən iki əsrə yaxın dövr ərzində bir çox mərhələlərdən keçmişdir. Moğolların və Teymurilərin Azərbaycanda qurduğu hakimiyyətlər, XV yüzildən etibarən Azərbaycanın cənubunda Ağqoyunlu,Qaraqoyunlu dövlətlərinin, şimalında Şirvanşahlar dövlətinin mövcud olması Səfəvi təriqətinin sufi yönümlü fəaliyyət dövrü ilə eyni zamana təsadüf etmişdir.
Səfəvi idologiyası din olaraq İslam, məzhəb olaraq Şiyə, təriqət olaraq Səfəvi –sufi ənənələri və iyerarxiyasının sintezindən ibarət idi. Səfəvi Dövlətinin əsaslandığı Qızılbaşlıq ideologiyası bu dəyərləri təmsil edirdi. Səfəvilik türk islam dünyasında qarşılıqlı əlaqələr və təsirlənmələr nəticəsində orta əsrlərin fikir və siyasi quruluşuna yaxından təsir edən faktorların nəticəsində meydana gələn bir hərəkat olmuşdur və Sührəvərdilikdən, Hürufilikdən, Əxilikdən , Xürrəmilikdən təsirlənmişdir.[1] İsmail Mehmetova görə “Səfəviliyin ortaya çıxması... xalq islamı və ya heterodoks islam anlayışı içində axtarılmalıır”[2].
Qızılbaşlıq inancının əsas xüsusiyyətləri
Səfəvi ideologiyası iki- Sufi Təriqət dövrünə aid Qızılbaşlıq və Səfəvi Dövlət dövrünə aid olan Şiyəlik məzhəbi ünsürlərindən təşkil olunmuşdur. Təriqət dövrü Qızılbaşlıq ideologiyası- Heterodoks islam adlandırılan Türk xalq islamı, İslam öncəsi qədim Misir, Mesopatomiya, Hind-İran coğrafiyalarında geniş yayılmış Hermetik inanclar, Reinkarnasyon, Panteizm,Vəhdət-əl Vücud, Donbadon, İhvan-üs Səfa batini fəlsəfəsi, Türk –Şamanizm, Maniheizm ideyalarının sintezindən təşkil olunmuş sinkretik ideyalar cəmi olub sufi-təriqət dünyagörüşü sisteminə çevrilərək -XV yüzilin sonundan başlayaraq XVI yüzil boyunca Anadoluda yarı oturaq, yarı köçəri türkmən zümrələrini geniş şəkildə təsiri altına almışdır və daha sonra, IX-X yüzillərdə Orta Asyadakı Əbu Müslim, Əl-Muğanna, Babək, Fravartiş, İshaq ət-Türki hərəkatlarının ümumiləşdirici obrazı olan Qədim Mesopatomiya kökənli İran Mesiyanik (qurtarıcı, xilaskar) mədəniyyətinin təmsilçisi olan Mehdi kultu, Hz.Əli Kultu, On iki imam kultu və Kərbala kultu kimi Şiyə motivlərini sonradan qazanmışdır. Türk xalq islam inancı Şiyə anlayışından fərqli olub, böyük ölçüdə Şamanist ünsürlərin İslamlıqla sintezindən qaynaqlanırdı. Bu inancın şəkillənməsi IX-X yüzillərə qədər uzanmaqda olub, Türküstanda Əhməd Yəsəvinin gətirdiyi izahla daha da təkmilləşdi. Ən sonda Qızılbaşlıq və Ələvilik halını alacaq bu inanc biçimi xüsusilə köçəri Türk qrupları arasında geniş yayılmışdı. Qızılbaşlıq inancı Türk xalq islam inancı və sufizm hərəkatı içində formalaşmışdır. Sufizmə əsaslanan islam anlayışının əsas qurucularından olan Fuat Köprülü bir məqaləsində XIII-XV yüzillər arasında Anadoludakı dini təşkilatlanmadan söz edərkən Sufizmə əsaslanan xalq islamından söz etməkdədir.[3]
Anne Marine Şimmel, İrina Melikova kimi Sufi tədqiqatçılarının yazdıqlarına görə, XIII-XV əsrədək Türk xalqları arasında Yəsəvilik, Bektaşilik, Ələvilik-Qızılbaşlıq təriqətlərinin yaydıgı Xalq İslamı hakim olmuşdur. İrina Melikova Türk xalqları arasında yayılmış Xalq İslamını “İslamlaşmış Şamanizm”adlandırmışdır.[4] Ahmed Yaşar Ocak Səfəviliyin təməllərini təşkil edən Heterodoks islam anlayışı haqqında daha geniş açıqlma verməkdədir. “Bu heterodoks islam köçəri Türklər arasınd xaricdən gətirilmiş və ya o zamankı islam dünyasında mövcud olan bir sıra heterodoks mezhebler kimi, illərlə sürən teoloji mübahisələr nəticəsində yaranmadı. Bu heterodoks islam izahı zatən öncəki dinləri vasitəsi ilə alışdıqları mistik mədəniyyət üzərinə yeni mistik xüsusiyyətlərlə gələn islamın geniş şəkildə qədim dinlərin qalıntıları ilə -bunları mifoloji şifahi ənənələr halında saxlayan sosyo-mədəni bir zəmində-birləşərək dəyişimə ugramasıyla zaman içində meydana gəldi”. Bu heterodoks islam XV yüzilin sonundan başlayaraq XVI yüzil boyunca Anadoluda bir qism elat (yarı oturaq,yarı köçəri) türkmən zümrələrini geniş şəkildə təsiri altına alan On iki İmam (İmamiyyə) Şiəliyinin , Hz. Əli Kultu, on iki imam kultu və Kərbala kultu kimi Şiyə motivlərini sonradan qazanmışdır.[5] Türk xalq İslam inancı Şiyə anlayışından fərqli olub, böyük ölçüdə Şamanist ünsürlərin İslamlıqla sintezindən qaynaqlanırdı. Bu inancın şəkillənməsi IX-X yüzillərə qədər uzanmaqda olub, Əhməd Yəsəvinin gətirdiyi izahla daha da təkmilləşdi. Ən sonda Qızılbaşlıq və Ələvilik halını alacaq bu inanc biçimi xüsusilə köçəri Türk qrupları arasında yayılmışdı. Əhməd Yaşar Ocaq köçəri və yarım köçəri türk ünsürləri arasında yayılmış bu dünyagörüşü belə açıqlamaqdadaır. “Təsəvvüf, XIII yüzil Anadolusunda (Azərbaycandakı Türk kəsimi üçündə keçərlidir-İ.M) köçəri və yarım köçəri çevrələrdə də qüvvətli təmsilçilər tapdı. Çöllərdə köçəri, yarı köçəri bir həyat sürən Türkmənlərlə birlikdə olan və qədim qam-ozanlara bənzəyən babalar, mədrəsə mənşəli fəqihlərin öyrətdiklərindən daha bəsit və sadə bir İslam anlayışı yayırdılar və bu arada Anadolunun ( və Azərbaycanın şərtlərinə uygun-İ.M) bir xalq təsəvvüfü formalaşdırılırdı. Bu səbəbdən Türkmən dədələrinin təlqin etdiyi müsəlmanlıq, bu çevrələrdə sadə və xurafatla dolu bir sufilik halında formalaşırdı. Bu bir növ Xalq islamı idi və bu xalq islamı, sünni xüsusiyyət daşımaqdan çox, heterodoksi bir xüsusiyyətə sahib idi. Çünki bu dədələrin xitab etdiyi Türkmən boyları hələ səthi bir şəkildə islamlaşmış olduqlarından qədim Şaman inanclarını və ataları (əcdadları-Y.M) ilə baglı bir sıra kultları mühafizə etməkdəydilər. Şəhərli İran mədəniyyətinin hər cür təsirindən uzaq qalan və Türkcə danışan bu əhali, Abdal, Baba və ya Dədə ünvanlarını daşıyan bilgə ozanlarının çıxışlarını həyəcanla dinləyir və onların söylədiklərini yerinə yetirirdilər. Bu ünvanları daşıyan müxtəlif heterodoks qruplara mənsub olan bu köçəri xalq mütəsəvvifləri ayrıca , mənsub olduqları cezbəçi sufi məktəbin vətəni olan Xorasan bölgəsinə nisbətlə Xorasan ərənləri şəklində xüsusi bir ünvanla adlandırılırdı.[6] Qızılbaşlar öz içlərində Ocaq adlandırılan çox saylı qruplara ayrılırdı. Hər qrup bir Dədənin rəhbərliyində bir Ocaga baglı olurdu. Dədəlik silsiləsi (soy agacı) Əlidən gəlmək məcburiyyətindədir. Dədə Seyyid olmalıdır. Bu Dədəlik institunun qanuniliyi (Legitimliyi) üçün şərtdir ki, bu da Qızılbaşlıgın Şiyəliklə iç-içə girdiyini göstərməkdədir.[7] (Hazırda İranda imamət sistemi Qızılbaşlardakı Dədəlik sisteminə oxsardır. İmamət sistemində imam-mənəvi rəhbər-Əhli beyt üzvü olmalıdır).
Fuad Köprülü Ələvi ya da Qızılbaşları “Çöl-Bektaşiləri” olaraq tanıtmışdı. Gerçəkdən də onlar qanun xaricində (anarchique) daha az inkişaf etmiş, şəhərliləşməmiş bir formada olmuşlar. Şəhərləşməmiş, bürokratlaşmamış, müəyyən bir qayda qanun və hüquq sistemini mənimsəməmiş köçəri türkmənlər, şəhərləşmiş, bürokratlaşmış şəhərli türklər tərəfindən sosio-mədəni baxımdan qəbul edilməmiş, daim aşagılanmışlar ki, sosyal haqsızlıqlardan, sıxıntı və ayrılmalardan bezmiş qızılbaşlar buna cavab kimi narazılıqlarını sosial üsyanlarla bəlli etmişlər. sosial haqsızlıqla bərabər, dini qayda-qanunların( mədrəsə islamı) da təzyiqi Qızılbaşlarda daim üsyan duygusunu körükləmiş, bu səbəbdən Qızılbaş deyimi “asi”, “Zındıq”(dindən sapmış) sözləri ilə bərabər mənalarda qavranılmaga başlamışdır. Bu üsyançı zümrələrin əsas xüsusiyyətləri dini sinkretizm, adət-ənənələrə əməl etməmələri və sosial-hüquqi sistem xaricinə itələnmələri idi. Oturaq həyat tərzini mənimsəməmələri onları mərkəzi idarəetmə gücünün (Dövlət idarəetməsi) hədəfinə çevirmişdi. Buna görə də bu zümrələr özlərini qorumaq üçün gizlilik qaydalarına əməl etmək məcburiyyətində qaldılar. Rəsmi dindən fərqli oldugu üçün qanundan xaric elan edilən və nəzarət altına alınan dini dünyagörüşləri –müqəddəs mətinlərin batini izahlarına, Təfsirinə əsaslanan gizli bilikləri, yad olanların sülükü (təriqətə girişi), qapalı yerlərdə gecə mərasimləri, mənası gizli ədəbiyyat (məcazi ədəbiyyat), saliklərin aralarında danışdıqları gizli dil və bir irfan (gnose, biliklərin cəmi) formasına çevrildi.[8]
İrina Melikovanın yazdığına görə “Kiçik Asiya, savaş (müharibə) və təsəvvüf coşqularının ölkəsi idi. Bu mənzərə Osmanlı İmperatorlugunun ilk üç yüzilinin sosio-kültürəl quruluşunun əsas xüsusiyyəti idi. İlk Osmanlılar qələbələrini müharibənin və dinin iç-içə girdiyi döyüşkən bir təriqət cöşqusu içində davam etdirdilər. Dərvişlər Qazi oldular, yeniçərilər Bektaşilərə baglandılar.[9] “XIII yüzillikdən etibarən xalq İslam anlayışı Sufilik hərəkatı içində Qələndərilik,Yəsəvilik, Heydərilik və Vefailik, Əxilik, kimi təriqətlər tərəfindən mənimsənərək Andoluda yayılarkən, Qızılbaşlıq da Şeyx Cüneyd tərəfindən yaradılaraq Ərdəbildə qurulmuşdu”.[10] Tarixi mənbələrdə əks olunduğuna görə, Osmanlı padşahları Ərdəbil təkkəsini daim dəstəkləmiş və yardım göstərmişlər.
XV yüzilliyin son illərində başlayan Səfəvi təbligatının təsiri ilə və Şah İsmayıl Səfəvinin öndərliyində Qızılbaşlıqla On iki imam Şiyəliyinin yeni bir sintezi formalaşdı. Hz.Əli kultu, Oniki İmam kultu və Kərbala matəmi kultu bu heterodoks İslam anlayışının təməl prinsiplərinə çevrildi. “Beləliklə bu heterodoks İslam, mütəşəyyi (Şiyələşmiş) bir şəkil aldı. Amma bu sintez əsla Sünni bir mahiyyət daşımadıgı kimi, Şiyəlik də heç deyildir”.[11] Səfəvi-Qızılbaş ideyası və hərəkatı kimi meydana çıxan bu anlayışın Sünni və Oniki imam Şiyəliyindən çox fərqli xüsusiyyətləri vardır. İsmayıl Mehmetov bu fərqləri və ümumiyyətlə Qızılbaşlığın təməl xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi sadalayır. 1.Tanrı/Tenqri inancının özünəməxsus xüsusiyyəti. Tanrı anlayışı, qısaca “Tanrının insan bədənində şəkillənişi, deyəbiləcəyimiz hülul inancı çərçivəsində, qədim türklərdəki Göy Tanrı anlayışının Hz.Əli ilə (birləşmiş) eyniləşdirilməsindən təşkil olunmuş bir Tanrı təsəvvürü. “Bu səbəblə Ələvilikdəki Hz. Əli, tarixi Hz.Əlidən tamamilə fərqli olub Tanrısal bir mövqedəir və Ələvi teologiyasının onurga sütununu təşkil edir. “Hz . Hüseyn ətrafında təşəkkül edən Kərbala matəmi kultu ikinci önəmli nöqtəni təşkil etməkdədir.[12] Ruh köçünə (metempsyhose, tenasüh) qədər davam edən yenidən bədənləşmə (reinkarnation); Tanrının insan formasında görünməsi (təcəlli); Əli və On İki İmamın insan üstü (Tanrı) varlıqlar olması; Kərbəla Şəhidlərinə yas tutma; Zalıma qarşı mübarizənin təməl prinsip kimi qəbulu; (Əməviləri təmsil edən Yezidin Əhli -beyt övladı Hüseynə qarşı zülmünün qisasının alınması-Y.M) və zalımdan (Yeziddən-Y.M) intiqamın (Hz.Hüseynin) alınmasının məqsəd kimi qoyulmasında Kərbəla faciəsinin arxetip kimi əsas götürülməsi (Bu prinsip Xorasanda Əməvilərə qarşı mübarizə aparan Əbu Müslüm hərəkatının əsas ideyası olmuşdur. Əbu Müslim hərəkatı sufizmə əsaslanan islamın ideya qaynaqlarından olmaqla hetorodoks islam inancını daşıyan bütün sufi hərəkatların sosial-siyasi məqsəd daşıyan üsyanlarının ilham verici qaynagı olmuşdur-Y.M)[13] Bektaşilərdə və Qızılbaşlarda bu prinsiplər eyni olsada, sonralar Qızılbaşlar Mehdi kultunu və yerli mistik folklor inanclarınıda da Qızılbaşlıga qatmışlar. Bektaşı-Qızılbaşların inanclarında Buddizm, Maniheizm, Nesturilik və ya yerli Xristianlıq kimi, Türklərin qarşılaşdıqları və qəbul etdikləri müxtəlif dinlərdən gələn ünsürlərə rast gəlinir. Məsələn , Bektaşilərin və Qızılbaş-Ələvi xalq Bektaşiliyinin təməl əxlaq prinsiplərindən biri olan “Üç qanun”-ları, Əlin tək, Dilin pək, belin bərk tut” (Əlini, Dilini, Belini bərk tut, yəni Əlini pislikdən qoru, Dilini saxla -Lazımsız yerə danışma, Nəfsinə hakim ol, Zina etmə-Belini saglam saxla), Maniheizmin üç möhür prinsipinin (agzın, əlin və könlün möhürünü) təkrarıdır. Bu üç prinsip Türkcə Mani dini mətnlərində üç damga adlandırılmışdır. Bu mətnlər “Şaustanif” adlı Maniçi kitabda toplanmışdır. “Dinləyənlər (qulaq verənlər-yəni Saliklərin təşkil etdikləri Seçkinlər təbəqəsinə daxil olmayanlar) üçün bir günah açıqlaması kitabı” hesab edilən “Şaustanif” də “Dinləyənlər üç prinsipə ( üç damga: agzın, könlün, əlin) uymadıqları üçün Tanrıdan bagışlanma diləyərlər” fikri əks olunmuşdur.[14]
Səfəvi təriqəti liderləri şeyx Cüneydlə birlikdə Anadoludakı bu sufi islama inanan kütlələri öz sıralarına çəkərək Şeyx Heydər, Şeyx Əli və son olaraq da Şeyx İsmayılla birlikdə böyük mübarizələr nəticəsində dövlət və hakimiyyət kimliyinə qovuşdular. Bu gün Anadoludakı və İrandakı Şiyə inancının təməlləri bu quruluş üzərində yüksəlməkdədir. “Bu hadisə geniş islam cografiyası üzərində şah İsmailin qurdugu siyasi,dini və sosial bir miras kimi özünəməxsus formada yaşanmaqdadır”.[15] Başlangıcdan bəri rəsmi İslama inanan toplumlardan fərqli olan və dinlər qarışmasından yaranan bir dünyagörüşü (inanıcı ) mənimsəmiş türk boy və kənd zümrələrinə Qızılbaş adı verilmişdir.
Qızılbaş adı, Şeyx Heydər (1460-1488) zamanında böyük bölümünü Azərbaycan və şərqi Anadolu Türkmən boylarının təşkil etdiyi hərəkata verilmişdir. Şeyx Heydərin qısa həyatı dövründə Səfəvi təriqəti dini-siyasi bir gücə, tərəfdarları məqsədyönlü, sistemli Qazilərə ( qəza yapan-döyüşən, fəth edən) döndü. Bu təriqət üzvləri qırmızı sarıqlı,Tac-ı Heydəri adı veilən on iki dilimli qızıl papaq geyindikləri üçün Qızılbaşlar adlndırıldı. Bu döyüşkən və sarsılmaz inanclı (fanatique) quruplar başçıları Heydərin və onun atası Cüneydin Tanrı oldugunu hesab edirdilər. Bu gözü qapalı inanc onları şeyx Heydərə Qibləyə yönələn kimi və ibadət edərcəsinə səcdə edirdilər.
Xalq İslamında Qızılbaşlıq-Bektaşilik fərqliləşməsi
Qızılbaşların inancları təməldə Bektaşiliklə eynidir. Hər iki zümrə də Hacı Bektaşa baglıdır. “Bu daha öncə Qaraqoyunlularda rast gəlinən aşırı şiyə düşüncələrin qatıldıgı antropomorfik və panteist hürufilik və məslək təşkilatlarının (Əxi lonjaları) yumşaldılmış şiyəliyinin təsiri ilə zənginləşən Türkmən babaların inancıdır. XV-XVI əsrdən isə On iki İmam Şiyəliyi (İmamiyyə), Hz.Əli kultu, On iki İmam kultu və Kərbala kultu kimi Şiyə motivləri Səfəvilər vasitəsilə Xalq islamına yüklənmiş, Şiyəliklə-xalq islamının sintezi yaranmışdır”.[16]
Qaraqoyunlu dövrünü araşdıran V. Minorski və A.Gordlevski kimi tədqiqatçıların yazdığına görə Qaraqoyunlular sufi xalq islamı inancları ilə tanınmaqda idilər. Agqoyunlular tarixdə sünni olaraq tanınmışdılar. Bununla birlikdə sünnilikləri xan və ətrafı ilə məhdudlaşdırılmışdır. Agqoyunlular arasından dogulmuş Qızılbaşlıq ideologiyası dövlətin ucqarlarındakı ərazilərdə yayılmış şiyəliyin əsas təməllərini və sufizmə əsaslanan xalq islamının izlərini daşımaqda idi”.[17]
İ.Melikovun yazdığına görə, Bektaşilik, başlangıcda Türk Şaman ənənəsinə əsaslanan bir nüvəyə malik olmaqla bərabər, sonralar Əxi lonjalarının təsirləri ilə, Kabbala və antropomorfik panteizmin İsmaililik ilə qarışmasından dogulmuş Hürufiliklə, Türkmən boylar arsında yayılmış Qızılbaşlıgın Heterodoks şiyəlik ideyalarının sintezindən yaranmış bir dünyagörüş formasına çevrildi. “Bektaşilik Şərqdə Acəmlər (Fars,Tacik) və kürdlər, qərbdə xristianlardan və ilk dini təsəvvürləri əks etdirən yerli inanclardan gələn ünsürlərlə qarışaraq bir “ezoterik biliklər cəmi, elm, xəzinəsi”, bir irfan (gnose) formasını aldı”.[18]
Bektaşilər ilk Osmanlı sultanlarının fəth etdikləri bölgələrdə mülkləştirici (colonisateur) dərvişlərə çevrildilər. Fəth edilən torpaqlarda zaviyələr quraraq, kəndlər salaraq torpaqları əkib-becərməklə Türk-müsəlman tayfalarının buralarda məskunlaşmasına zəmin hazırladılar.
Bektaşi-Qızılbaş (Ələvi) təriqətlərində Yol övladı-Bel övladı ayrımı mübahisə mövzusuna çevrilmişdir. Bektaşilər Bel övladlıgını qəbul etməzlər, Bektaşı təkkələrində Hacı Bektaş və Balım Sultanın qanından gələnlərə Çələbilər deyilmişdir. Lakin yol övladlıgı əsas götürülmüşdür ki, bu da Bektaşiliyin yerli Xristianlar tərəfindən də qəbul olunmasını asanlaşdırmışdır. Bu baxımdan Təriqətə Balkanlardan və Trakyadan çoxlu dərvişlər qatılmışdır. Belə dərvişlərdən biri, Sultan ikinci Bəyazidin istəyi ilə Bektaşi təriqətini 1500-cü illərdən etibarən sistemə salan Xristian kökənli Balım Sultan idi.[19]
Bektaşilikdə Yol övladlıgı- Hacı Bektaş Vəli-Kadıncık (Fatma ana)-Abdal Musa-Balım Sultan vasitəsilə davam etdirilmişdir.
Hacı Bektaş İslamı qəbul etmiş xristianlardan təşkil olunmuş yeniçəri ocaqlarının piri olaraq qəbul edildi.( Ədirnənin fəthindən sonra 1361-ci ildən sonra, I Muradın Taxta çıxışından sonra 1362 –ci ildə Yeniçəri ordusu müharibədə əsir tutulan xristianlardan qurulmuşdu.Yeniçərilər ocagı Bektaşilər Ocagına baglı olmuş, bu 1826-cı ildə yeniçərilər Ocagının baglanmasına qədər davam etmişdir. Yeniçərilər Ocagı baglandıqdan sonra, Bektaşilik Ələviliyə qatılmış, Ələviliklə bütünləşərək Heterodoks İslamın təmsilçisi olmaga davam etmişdir. Yeniçərilər XV yüzillikdə II Murad zamanında Devşirmə sistemi ilə daha da gücləndilər. Devşirmə sistemi-Xristian uşaqların Türk kültürünü və İslamı qəbul etmələri üçün Bektaşi ailələrdə təlimlər keçmələri və nəticədə türkləşmələri ilə qurulmuşdur.) Bu Trakya-Balkan Bektaşiləri ilə Anadolu Bektaşiləri arasındakı bagların qorunmasına, nəticədə Osmanlı imperatorlugunun bütünlüyünün qorunmasına zəmin hazırladı. Osmanlı fəthinin ilk illərində bir çox dərvişlər Osman və Orxan Qazilərlə birgə fəthlərdə iştirak etmişlər. Bursanın fəthində Abdal Musa da iştirak etmişdir. Abdal Musa Hacı Bektaşın gizli güclərini daşıyan Bacıyan-ı Rum dan olan Xatun Ananın (Qadıncık) müridi olmuşdur. Abdal Musadan sonra Balım Sultan Bektaşi təriqətinin babası olmuş, Bektaşiliyi sistemləşdirmişdir.[20]
Anadolunu fəth edən Türklər zamanla Oturaq həyat tərzinə keçərək şəhərliləşməyə başladılar. “Oturaq həyat tərzi dərvişlərin şəhər və qəsəbələrə yaxın yerlərdə qurulan təkkələrə yerləşməsinə səbəb oldu. Bu dərvişlər Osmanlı hakimiyyətinin ilk üç yüzili boyunca, onlara ehsanlar verən, ərazi bagışlayan padişahlar tərəfindən qorundu. Osmanlılar yeni fəth etdikləri torpaqların koloniləşdirilməsində də bu təriqətlərdən istifadə etmişlər”.==
Osmanlılar təkkələrdən Anadolunun müqəddəs yerlərindəki heterodoks və üsyan, igtişaş çıxaran ünsürlərin nəzarət altına alınmasında da istifadə etmişlər. Bu yerlərdə Abdallar, Torlaklar, İşıklar və Qələndərilər adı ilə bilinən bəzi anarxist dərviş qrupları ortaya çıxmışdı. Bu qrupların öz dini liderləri, yerli övliyaları var idi. Fəqət bir müddətdən sonra Osmanlı hökmdarlarının fəaliyyətləri nəticəsində bu övliyaların hamsı tək bir şəxsiyyətin adı altında toplandılar: Bu Xalqın dini yaşayışına hakim olan Hacı Bektaş Vəli idi.
Səfəvişünas Həsən Onat “Qızılbaşlıq fərqliləşməsi üzərinə” əsərində yazır. “Qızılbaşlıq türk tarixinin ən önəmli köç dalğalarından birisinin nəticəsində ortalığa çıxmış olan, təməlində Türk mədəniyyəti, Vəhdət-i vücud dünyagörüşünü mənimsəyən və məzhəb təəssübü çəkməyən sufilik anlayışıyla yoğrulmuş müsəlmanlıq və böyük Əhl-i Beyt sevgisi olan sosio-politik fərqliləşmə hərəkatıdır”.[21]
Həsən Onatın yazdığına görə, Ələvilik inancının iki qolu olan Bektaşilik və Səfəvi Ərdəbil təkkəsinə bağlı Qızılbaşlıq təriqətində tamamilə sufi bir quruluş və ənənə hakimdir. Ələvi (qızılbaş)-Bektaşi təriqətlərində cammat içi münasibətlərdə pir, mürşid-talib, dərviş iyerarxiyası vardır. Hər ikisində də ikrar vermə, mühasib etmə mərasimləri vardır. Hər ikisində də ayinlərin keçirildiyi təkkə, dərgah, meydan evi və s. xüsusi məkanlar vardır. Lakin Zamanla Səfəvi təriqəti sünni (şafei) məzhəbdən ayrılaraq, siyasi hədəflərini gerçəkləşdirmək üçün Şeyx Cüneydlə birlikdə yol ayrımına girmişdir. Şeyx Heydər də bu ayrımın kəsin xəttlərini dərinləşdirərək hərəkatı siyasiləşdirməklə iqtidara daşımağa çalışmışdır. “Qızılbaşlıq fərqliləşməsinin kökündə Türklük və Səfəvi tərəfdarlığı yatmaqdadır....Anadoluda qalan Qızılbaşlar Bektaşi təriqətinə bağlanaraq Ələvi-sufi yaşantılarını davam etdirmişlər, Azərbaycanda isə Qızılbaşlar Şiyə - İmamiyyə (On iki imam) inancını mənimsəmişlər.”[22]
Xalq İslamı içindəki sosial fərqliləşmələri təmsil edən iki fərqli qrup -Təkkələrdə oturaq həyat sürən Bektaşilər və hələdə köçəri və yarımköçəri həyat sürən Qızılbaşlar sonradan Osmanlı bölgələrində fərqli qarşılanmışdır. Beləki Bektaşilik içsəlləştirilmiş, Qızılbaşlar isə yadlaştırılmış, ötəkiləştirilmişdir. Qızılbaşlar zındıq, rafizi, Şiyə və mülhid , daha sonralar Ələvi adlandırılmışlar. İ. Melikovun yazdığına görə, Qızılbaş adı Şah İsmayılın babası Şeyx Heydər (1460-1488) zamanında ortaya çıxmış, şeyx Heydərin və müridlərinin 12 qırmızı zolaqlı başlıq taxdıqlarına görə deyilmişdir. Bu başlıga Tac-ı Haydari, yəni “Heydərin tacı” deyilirdi. Osmanlı bölgələrində Qızılbaş “zındıq” və “zındıq asi” mənasında deyilmiş, bu aşagılayıcı adın yerini sonradan Ələvi adı almışdır. Qızılbaşlıgın yerini almış Ələvilik zamanla Türkiyədəki heterodoks qrupların adı halına gəlmişdir. Ələvi sözü bu qrupların ilahi bir kimlik hesab etdikləri Əliyə ibadət etmələrinə işarədir. Iranda isə Əliyə ibadət edənlərə Aliüllahi deyilməkdədir. “Iranda Ələvi sözü Əlinin soyundan gələn şəxs, yəni Seyyid anlamına gəlməkdədir.[23] Bir çox araştırmaçı Qızılbaşlıq anlayışını Şiyəlik adlandıraraq, səfəviləri “Müfrit şiyələr” kimi xarakterizə etmişlər. Ancaq şah I Təhmasibə qədər Səfəvilərin Şiyəliklə o qədər də əlaqələri olmamış, Osmanlıların sünniliyi dövlət ideologiyası qəbul etməsi nətcəsində Şah İsmayıl da Şiyəliyi dövlət məzhəbi elan etmişdir.Ancaq buna rəgmən həm Şah İsmayıl özü, həm də Qızılbaş boy bəyləri daim Türk xalq islam inancına sahib olmuşlar.[24] Kutlu Sönməz “ Ələviliyin dini statusu. Din, məzhəb,təriqət, heteredoksi, ortodoksi və ya metadoksi” əsərində Qızılbaş mənasını bildirən ən təməl ünsürləri belə sıralamışdır. “Hz.Əli və Əhl-i Beyti aşırı dərəcədə sevmək və ucaltmaq, Kərbəla şəhidlərinə bağlılıq və ya Məhərrəm matəmi, Osmanlı əleyhdarlığı, Əməvilərə (Mərvan, Müaviyə və Yezit) və Xaricilərə lənət, Hz.Əli və Əhl-i Beyt dostlarına məhəbbət (təvəlla), Hz.Əli və Əhl-i Beyt düşmanlarına nifrət (təbərra), Şeyx Səfiyə, Şah İsmayıla, Ərdəbil Təkkəsinə bağlılıq, Qızılbaşlığı simgələyən on iki dilimli tac geyinmək, Hacı Bektaş Vəliyə bağlılıq”.[25]
Bir çox tədqiqatçılara görə Səfəvi təriqətinin təmsilçilərinə Qızılbaş adının verilməsi də Şiyə motivlərinə bağlıdır. Səfəvi təriqətinin qurucusu Zahid Gilani müridi Şeyx Səfiyəddinə xilafət tacı olaraq on iki dilimli yaşıl tac geydirmişdir. Şeyx Səfiyəddin yaşıl tacı qırmızı tacla əvəz etmişdir.
Noyan yazır. “Osmanlılar ağ börk, türkmənlər qırmızı börk istifadə edirdilər. Heybər qalası fəthində Hz.Əli başına qırmızı şal sarımışdı. Uhud müharibəsində Məhəmməd peyğəmbərin qılıncını qurşayan Əbu Ducanə başına qırmızı şal sarımışdı. Qədim türklər də döyüşdən sağ dönməməmək qərarı ilə başlarına qırmızı şal sarımışlar”.[26] Eyni zamanda “Qızılbaşlıq, qırmızı tac, Hz.Əlinin taxta çıxarkən qırmızı paltar geyindiyini də simgələməkdədir. Əlinin taxta çıxması ilə Novruz bayramının eyni günə düşməsi də Qızılbaşlar inancının bir parçasına çevrilmişdir”.[27] Savoriy “İran the Under Safavids” adlı əsərində yazır. “Şeyx Heydər Şirvan üzərinə üç dəfə hücum etməmişdən öncə tərəfdarlarına on iki imamı simgələyən on iki dilimli tac geyindirmiş və Hz.Əlini yuxusunda gördüyünü bildirmişdir. Bundan sonra Səfəvi tərəfdarlarına qırmızı dilimli tac geyindikləri üçün Qızılbaşlar deyilmişdir”.[28]
Xandəmir “Habibus -Siyer” əsərində yazdığına görə şeyx Heydərin əmri ilə on iki dilimli tac geyinmiş Səfəvi müridlərinə Qızılbaşlar deyilmişdir. Bu on iki dilimli qırmızı başlıq sonradan Tac-ı Heydər adlandırılmışdır”.[29] Bu geyim artıq Səfəviliyin simgəsini təşkil edirdi. Səfəvilik sufiliyin, Qızılbaşlıq isə ideoloji-siyasi bir hərəkatın simgəsi idi. Hətta on iki dilimli tac o qədər məşhur olmuşdu ki, Qızılbaş adı bölgədə yaşayanlar üçün bir simgə halına gəlmiş, Osmanlıda yaşayan bu hərəkat tərəfdarlarına da Qızılbaş deyilmişdir. Şah İsmayılla birlikdə Qızılbaşlıq qavramı Şah İsmayılı və Səfəviləri dəstəkləyən Türklərin ortaq adı halına çevrildi. Qızılbaş qrupları Şeyx Heydərdən sonra Şah İsmayılı çox sevir, onu ilahiyyat məqamına yüksəldirdilər. Azərbaycan və kiçik Asiya xalqları arzu və ümidlərinin gerçəkləşməsi üçün ondan yardım gözləyirdilər.[30]
Səfəvi-Qızılbaş tayfaları və oymaqları: Qızılbaşlar və onları meydana gətirən oymaqlar, qəbilələr, Səfəvi dövlətinin bir türk dövləti olduğunu sübut edən ən önəmli dəlildir. Qızılbaşlar və onun qəbilələri haqqında “Tarix-i-Qızılbaşa”n adlı əsərdə önəmli bilgilər yer almaqdadır. Yazarı bəlli olmayan bu əsərdə Qızılbaşlar sağ cinah və sol cinah olaraq iki qrupa bölünürdü “Tarix-i Qızılbaşan” əsərində Qızılbaş tayfaları sağ cinahda, Şamlu, Rumlu, Ağacəri, Bayramlı, Əkrəmi, Ördəkli, Qaraçorlu, Ağqoyunlu, Bayındırlı, Mosullu, Pornak, Şeyxavənd, Çepni, Bayat, Bayat və Bozçalu, Arapgirli, Hınıslı, Tekelu, Qaraqoyunlu, Alpavut, Baharlı, Cagirlı, Qaramanlı, Saadlı, Hacılı, Bayburtlu, Varsak, Evoğlu, Qaracadağlı, Kürt tayfaları, Lur tayfaları, Sol cinahda isə Ustaclı, Zülqədər, Avşar, Qacarlardan təşkil edildiyi qeyd edilmişdir.[31]
Petruşevski Qızılbaşlığın güc qaynaqları haqqında belə deməkdədir. “Səfəvi hərəkatına kömək edən güc Anadoludan gələn köçəri türkmənlər idi. Qızılbaşların liderləri öz güclərini və iqtidarlarını sağlamlaşdırmaq üçün xalqın yardımından istifadə edir və keçici də olsa onlarla yaxın əlaqələr belə qururdular.”[32]
Səfəvilərə dəstək verən xalq kütlələri Səfəvi hərəkatına qarşı simpatiya duyan və özlərinin qurtuluşunu Səfəvi düşüncəsi içərisində görən tərəfdarlardan, Səfvilərin çevrəsində yaşayan insanların yaratdığı kütlələrdən ibarət idi. Bu kütlələr sosio-mədəni quruluş baxımından köçəri qruplar idi. Şah İsmayılın şerlərində yer alan “Şahın övladına ikrar edənlər, əxilər, qazilər, abdallar oldu”[33] misrasından Səfəvilərin hansı sosial təbəqələrdən təşkil olunduğu məlum olur.
XIV-XVI əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərində əxilik geniş yayılmışdı və bu Əxi təşkilatları Səfəvi dövlətinin fəal dəstəkçiləri olmuşdular.
Səfəvilərin sosial zümrəsinin ikinci qismini qazilər təşkil etməkdə idi. Qazilər/ savaşçılar “Dədə Qorqud”boylarında qazi ərənlər, alp-ərənlər adlanırlar. Səfəvilərdə hərbi əsgərlər hamsı qazi adlanmışdır...”[34]
Başlanğıcda sosial əsnaf təşkilatı olan Əxilər necə dərvişləşmə yolunu keçərək sufiliyə çatmışdılarsa, alp-ərən adı daşıyan türk əsgərləri də xilafət dövründə alp-qazi, qazi-ərən adını qazanaraq Səfəvilərin dəstəkçiləri olmuşdular.[35] “Heydəri təriqətinin qaziləri...Bütün düşmənləri Şah İsmayıla “Bahadır qazilərin gücü ilə yenilmişdir”[36] deyilir.
Sosial olaraq Əxilər ilə Qazilər arasında ciddi bir fərq olmamaqda idi. Əxilərdən gələn sənətkarlar və kəndlilər Qaziyan-i Şah Səfi zümrəsinə girir, təriqət əsgərinə çevrilərək hərbi xidmətə yönəlirdi. Səfəvilərin sosial baxımdan söykəndikləri digər bir zümrə olan Abdallar Qafqaz və Ön Asiyadan gələn qədim Türk-Hun boylarındandır. Abdallar Qızılbaş təriqət qurumuna çox sayda qazi qazandıran Anadolu bölgələrində-Rum Abdalları, Abdalan-i Rumi adı ilə yaşamaqda idilər. Bunlar həm də Anadolu Türk boylarından biri sayılmaqdadır. Nəsimi və Xətai dövrlərində Abdallar təriqətə qarşılıqsız xidmət edən sufi və daim elləri-obaları gəzən dərviş-qələndərilərdir. Bu zümrələr səfəvi dövlətinin qurulmasında böyük rol oynamışdılar. Şah İsmayıl şerlərində “Qələndər surətəm, qələndər dərvişəm, həqiqətdə abdalam, fahr edib dərvişliyi aləmdə sultan olmuşuz”.[37] şəklində açıqca ifadə edirdi. Səfəvi təbliğatının hədəf kütləsinin etnik kökü ortaq Türk mədəniyyətini paylaşan müxtəlif Türk elləri, obaları idi. Bunlar qədimdən bəri Azərbaycanda və Anadoluda yaşayan Türkmən tayfaları idilər.[38]
Səfəvilərin güclənməsində Sufiyan-i Rum qaziləri də böyük rol oynamışlar. Səfəvi təriqətinin mürşidi Xacə Əli zamanında Teymur, onun xətri üçün Ankaradan gətirdiyi əsirləri azad etmiş və əsirlər də bunun qarşılığı olaraq minnət bprcu kimi Xacə Əlinin yanında qalmış və sonradan bu nəsil Sufiyan-i Rumlu olaraq məşhur olmuşdur.[39]
Ərdəbil təkkəsinə könül verən Türk boyları əksəriyyət etibarı ilə Moğol qasırğasının önündən qopub gələn, İslamla yeni –yeni tanış olan, oturaq həyata keçməmiş köçəri təbəqələrdən ibarət idi. Bunlar Şah İsmayılın, Ərdəbil təkkəsinin çağırışına uyaraq...onun tərəfdarlarına çevrilmişdilər.[40]
Səfəvi dövlətinin qurulmasında önəmli rol oynayan Anadolu mürid kütlələrindən Təkəliləri, Qaramanlıları, Ustaclıları, Dülqədirliləri, Bayatları, Varsaqları göstərmək mümkündür.
Faruq Sumerin yazdığına görə “Təriqətin başı Azərbaycandakı Ərdəbil şəhərində, gövdəsi də Anadoluda idi. Təriqətin bölgədəki mənsubları Ərdəbillilərdən, Qaraca Dağ Türklərindən, Talışlardan, Arrandakı Qaramanlı və Qacar boylarından idilər.[41]
V. Bartold, İ.Petruşevski və Oqtay Əfəndiyev ilk Səfəvilərin və müridlərin Azərbaycanda məskunlaşan Türklər olduğu qənaətinə gəlmişlər.[42]
Səfəvi Təriqətinin fəliyyəti və bəzi Şiyəlik görüşlərinin Qızılbaşlıqla sintez olunması
Səfəvi təriqət şeyxləri olan Ebu İshak Şeyh Safiyuddin Erdebîlî (h.650 / m.1334), Şeyh Sadreddin Erdebilî (h.795 / m.1393), Ebu’l-Hasen Alâüddin Hâce Ali b. Sadreddin Mûsâ Erdebîlî (h.832 / m.1427), Şeyh İbrahim (h.850 / m.1447), Şeyh Cüneyd (h.864 / m.1460), Şeyh Haydar (h.864 / m.1488), Sultan Ali (h.899 / m.1494), Şah İsmayıl Səfəvi[43] liderliyində Səfəvi təriqətinin fəaliyyəti iki mərhələyə bölünməkdədir. Birinci mərhələ Səfəvi təriqətinin qurulmasından eramızın 1501-ci ilə qədərki dövrünü əhatə edir. İkinci mərhələ Şah İsmayılın Səfəvi dövlətini qurması və Dövlətin Şiəliyə keçid fəaliyyətləri dövrünü əhatə edir. Hər iki dövrün özünə məxsus fəaliyyət forması olmuşdur. Birinci dövrdə Səfəvi təriqəti bir sufi-Sünni Şafei təriqət dövrünü yaşamışdır. Səfəvi təriqəti quruluşundan Şeyx Cüneydə qədər Sünni sufi bir hərəkat olmuş, şeyx Cüneyd zamanında siyasi hədəfləri olan bir hərəkata çevrilmiş və Şiyəliyə meyl edilmiş, Şeyx Heydər zamanında Təriqət müridləri 12 dilimli qırmızı tac geyinməklə Qızılbaş adlanmış və Qızılbaş-Ələvi inancları ilə şiyəlik inancı (on iki imam kultu) sintez olunmuşdur. Lakin Təriqət zamanla müəyyən Şiyəlik motivlərini qəbul etsədə, rəsmi şiyə doktrinini deyil sufi-Ələvi-Qızılbaş ideyalarını təmsil etmişdir.
İkinci dövrdə isə Səfəvi təriqəti bir sufi təriqətindən-dövlətə çevrilmişdir və Dövlət Şah İsmayılın fəaliyyəti ilə rəsmi Şiyəlik məzhəbini qəbul edərək Türk-İslam dünyasında bir Şiyə dövlətinə çevrilmişdir. Səfəvi Şiyə dövləti bir Türk dövləti olsa da, İslam tarixində həm də Misirdə qurulmuş Şiyə Fatimi və İranda qurulmuş fars Şiyə Büveyhi dövlət ənənələrini və ideologiyasını davam etdirmişdir.
Səfəvi təriqətinin mərkəzi Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində qurulmuş Ərdəbil təkkəsi olmuşdur. Ərdəbil təkkəsini Şeyx Zahid Gilani qurmuşdur və bu təkkə təşkilatlanmış orta çağ sufi təkkələrindən biridir və İslam dünyasında yayılmış digər sufi təkkələrindən heç bir fərqli xüsusiyyətləri olmamışdır. Lakin Səfəvlərdə təriqət şeyxi vəzifəsi Şeyx Səfiəddinin başçılığı dövründən etibarən Yol oğlu deyil, qan bağına əsaslanan Bel oğlu prinsipi əsasında, irsən atadan oğula keçərək təyin olunurdu və Bel oğlu- irsiyyət qanunu Səfəviliyin doğulmasından, dövlətin qurulumasından dağılmasına qədər ənənə şəklində davam etmişdir. “Səfəvilikdə Təriqətin başçısı Pir adlanırdı, Səfəvi təriqətinin liderinə də Pir-i Türk deyilirdi. Pirlik atadan oğula keçirdi.[44] Səfəvilikdə təriqətin başçılığı Şeyx Səfiəddinlə başlamışdır. Səfəvi mürşidi həm də təriqətin başçısı idi. Səfəvi təriqətində müridlər şeyxlərinə çox ciddi mənəvi bağlarla bağlanırdılar. Səfəvi müridləri Anadolu, Şam, Əlcəzair, Fas və Tunisə qədər yayılmışdır.[45] Məşhur tarixçi və coğrfiyaçı Həmdullah Mustovfi “Nuzhətul Klub” adlı əsərində Səfəvilərin mərkəzi olan Ərdəbilin dördüncü iqlimdə olduğunu, əhalisinin sünni şafeii məzhəbinə məxsus olduğunu və Şeyx Səfinin onların müridləri olduğunu yazmışdır.[46]
Bu fikir Həsən Bəy Rumlunun “Ahsenüt Təvarix” əsərində də dəstəklənmişdir.[47] Bu bilgilər Səfəvilərin başlanğıcda Sünni bir təriqətə mənsub olduqlarını göstərməkdədir.[48] Səfəvi təriqəti bəzi Şiyəlik ünsürlərini uzun bir mübarizə mərhələlərindən keçərək Qızılbaşlıq inancına daxil etmişdilər. XV yüzilin sonlarına doğru, uzun illərdən bəri mübarizə edən Səfəvi təriqəti güc qazanmışdı. Bu güc həm siyasi, həm də dini mənada özünü hissetdirmiş, Şeyx Cüneyd və Şeyx Heydər təriqəti gücləndirmişlər. Lakin Şeyx Cüneyd və Şeyx Heydər və Sultan Əli öldürüldükdən sonra təriqət öz gücünü itirmişdir, 1499-cu ilə qədər öz içinə qapanmışdır və sakit bir dövr keçirmişdir. Bu müddət ərzində Səfəvi təriqətinin öndə gələnləri Şah İsmayılı qoruyub lider və mürşid kimi yetişdirmişlər. 1499-cu ildən etibarən Səfəvilər yenidən təşkilatlanaraq təkrar dini və siyasi fəaliyyətə başladılar. Bu dövrdə artıq Təriqət Qızılbaşlıqla simgələnmiş, Şah-la bütünləşmiş, dövlət qurma və siyasi iqtidar ideyasına sahiblənmişdi. Məhz bu dövlət qurma və siyasi iqtidar qurma fəaliyyətləri dövründə Səfəvi təriqəti Şiəlik ünsürlərinə önəm verməyə başlamışlar. Beləki, bir çox Səfəvi tərəfdarı olan qaynaqlar Səfəvi xanədanının “Hz.Əlinin Xələflərindən olduğunu irəli sürməkdədir. Şeyx Səfi ondan Əhli-Beyt haqqında sual soruşulanda “Əhli-Beyti sevərik” ifadəsini işlətmişdir və bu məlumata dayanaraq bir çox tədqiqatçılar Səfəvilərin Əhli-Beyt tərəfdarı olduğunu yazmışdır. Gölpınarlı da Səfəvi təriqəti haqqında vacib bilgilər verən ən qədim əlyazmalardan biri olan Ayasofyada 3099 nömrəli nüsxəyə əsaslanaraq “Şeyx Səfiəddinin Əhl-i Beyt xələflərindən olması barədə qeyd vardır”[49] yazır. Huneci “Tarih-i Alem Aray-i Emini” adlı əsərində Səfəvilərin batini-sufi idyalarını təmsil etdiklərini kəskin tənqid edərək yazır. “Rum, Talış və Qaracadağ tərəflərindən gələnlər Şeyx Heydəri məbud olaraq görür, namazı tərk edərək ona səcdə edirdilər. Şeyx, Babək Xürrəmi qanunlarına dayanaraq onlara İbahiyə təlimi verirdi”.[50]
Mirzə Abbaslı “Səfəvilərin kökəninə dair” əsərində Səfəvilərin özlərini imamların soyuna bağlamaları ilə Siyasi dəstəkçilərinə hakim olmaq və çox məşhur soylarla üstünlük qazanmaq, əsil-nəsəblə bağlı mübahisələrə son vermək, şiyəlikdən imamlar və peyğəmbər dəstəyi ilə hər tərəfli yararlar qazanmaq məqsədləri güddüyünü yazmışdır.[51]
Bir çox araşdırmaçılar Səfəvi şeyxlərinin sünni olduğunu yazsa da, Şeyx Səfiyəddinin öz dilindən verilmiş “Rəsulun qaimməqamı və varisi Hz.Əli b.Əbu Talibdir. Və on bir övladı da xəlifədir. Onların nəslilləri də xəlifədirlər. Hər kimi seçib yerlərinə göndərsələr o da xəlifədir.”[52] iqtibasları onun Şiyəliyə meyl etdiyini göstərir. Bartoldun yazdığına görə “Nə qədər qəribədir ki, Şeyx Səfiyəddinin şiyə olmayıb, sünni və şafeyi məzhəbindən olduğu iddia edilir. Ancaq onun soyu şiəliyi yalnız öz dədələri üçün deyil, hətta Şafeyi məzhəbinin xəlifələrindən biri hesab edilən şeyx Səiyəddini də Şiyə sülaləsinin ulu babası kimi xatırlamışlar. Bu Ərdəbil şeyxləri fars olmayıb Türk mənşəlidirlər. O zaman Azərbaycan əhalisi Türk idi. Türk qəbilələri də bu şeyxlərin ətrafında daha sıx birləşirdilər”.[53] Qaynaqlar bizə Ərdəbil təkkəsində sünni bir zehniyyetin şiyə etiqadına dönməsinin şeyx Səfiyəddin dövründə deyil, ondan sonrakı dövrlərdə olduğunu xəbər verir.
Mir Əhmədi “ Din və Məzhəb dər əsr-i Səfəvi” əsərində Xacə Əlidən sonra Şeyx Cüneydin liderliyi dövründə təriqətin Şiyə kişvəsinə büründüyünü yazmaqdadır. “Şiyəliyin ilk izləri Şeyx Cüneyd liderliyi dövründə görünür. Şeyx Cüneyd Səfəvi Tərqətini sufi təriqətindən siyasi hədəfləri olan bir təriqətə çevirmişdir”.[54]
“Xalq tərəfindən dəstəklənən bir sufi hərəkatı olan Səfəvilik Şeyx Cüneyd vasitəsilə siyasi bir təşkilata çevrilmişdir”.[55] Allouche Adel “Osmanlı-Səfəvi ilişgiləri” əsərində yazır. “Varislik neməti şeyx Cüneydə keçdikdə O, atalarının izlədiyi həyat və yaşam cizgisini tamamilə dəyişdirdi. Şeyx Cüneydin dünyəvi səltənət iddia edən ilk Səfəvi mürşidi olması haqqında ümumi fikir birliyi vardır. Uzun Həsənlə, Şeyx Cüneydin müttəfiqliyi Şeyx Cüneydi gücləndirmişdir. Şeyx Cüneyd Sultan ləqəbini qəbul etdi, sufi bir cihaddan dünyəvi cihada keçdiyini elan etdi. Eyni zamanda özünün şəcərəsini Peyğəmbər soyu ilə birləşdirməyə başladı. Şeyx Cüneydlə bərabər Şiyə-Qali (qulat-aşırı doqmatizm) düşüncələr Səfəvi təriqətinə sızmağa başladı. Halbuki Şeyx Səfiəddindən- Şeyx Cüneydə qədər olan dövrdə Səfəvi təriqətinə Şiyə düşüncəsi nüfuz etməmişdi”.[56] Şeyx Cüneyd təriqətin başına keçərək təriqəti siyasiləşdirdi və Şirvanşahlara qarşı müharibə elan etdi və müharibədə öldürüldü. Şeyx Heydər isə mürdlərə 12 imamın simgəsi olan on iki dilimli tac geydirmişdir. Beləliklə Təriqətə şiyə motivli simgələr qazandırmışdır. Şah İsmayıl Səfəvi Təriqətini Səfəvi Dövlətinə çevirmiş və dövləti Şiyə dövlətinə çevirmişdir. Şiyəlik siyasi güc halını almışdır.[57] Beləliklə Səfəvi təriqəti sufi bir misyondan siyasi bir misyona keçməklə həm Türk tarixində, həm də İslam tarixində yeni bir dövrün və mədəniyyətin başlanğıcını qoymuşdur.
Səfəvi Dövlət dövrü ideologiyası: Şiyəlik. Qızılbaşlıqdan - Şiyəliyə keçid. Səfəvilərin Şiyəliyi rəsmi məzhəb elan etməsi
Səfəvi-Qızılbaş təriqətinin fəaliyyətində İkinci mərhələ Təriqətdən-dövlətə keçid mərhələsidir. Bu mərhələ Şah İsmayılın Səfəvi-Qızılbaş dövlətini qurması və Dövlətin Qızılbaşlıqdan -Şiyəliyə keçid dövrünü əhatə edir. Bu mərhələ Dövlət mərhələsidir. Hər iki Təriqət və Dövlət mərhələlərinin özünə məxsus fəaliyyət istiqamətləri və bu istiqamətlərin Türk-İslam dünyasında doğurduğu nəticələr olmuşdur. Birinci Təriqət mərhələsində Səfəvi təriqəti bir sufi təriqət dövrünü yaşamışdır. Səfəvi-Qızılbaş Təriqəti quruluşundan etibarən şeyx Cüneydin rəhbərliyinə qədərki dövrdə sünni şafei sufi bir hərəkat olmuş, şeyx Cüneyd zamanından etibarən siyasi hədəfləri olan bir hərəkata çevrilmiş və Şiyəliyə meyl edilmiş, Şeyx Heydər zamanında Təriqət müridləri 12 dilimli qırmızı tac geyinməklə Qızılbaş adlanmış və Qızılbaş-Ələvi inancları ilə Şiyəlik inancı (on iki imam kultu) sintez olunmuşdur. Lakin Təriqət Şiyəlik motivlərini qəbul etsədə, rəsmi Şiyə doktrinini deyil sufi-Ələvi-Qızılbaş ideyalarını təmsil etmişdir.
Səfəvi dövlətinin təmələni Ərdəbil sufi dərgahı təşkil edirdi. “Gəl bəri bab-ı Aliyə sail ol” çağırışı ilə Ərdəbil şeyxlərinin hüzuruna yüyürən əşirətlər və sufilər Səfəvilərin insan gücünü və Qızılbaş ordusunu təşkil edirdilər. Bunlar Təriqətin orijinal xarakterini qeyri sünni bir şəklə döndərdilər və hərbi iyerarxiyaya əsaslanan təşkilata çevrildilər”.[58] Səfəvilik əslində uzun illər davam edən siyasi mədəniyyətin və mirasın üzərində qurulmuşdu. Burada həm öncəki dövlətlərin, həm də mədəniyyətlərin təsiri böyük rol oynamışdı. Səfəvi dövlətinin siyasi quruluşu, idarəetmə forması Ağqoyunlu dövlət ənənəsinə əsaslanmışdı. “Səfəvi dövləti hərbi və mülki təşkilat baxımından Ağqoyunlu dövlətinə, dövlət təşkilatında bir çox müəəssisələrin yaradılmasını isə Cığataylardan (Çingiz xan) və Özbəklərdən ( Şeybanilər) mənimsəmişdi”.[59]
Petruşevski Səfəvilərin siyasi fəaliyyətlərinin arxasında həm Şeyx Cüneydin, həm də Şeyx Heydərin qohum olduqları Ağqoyunluların, xüsusilə də Uzun Həsənin verdiyi dəstəyin durduğunu yazmaqdadır.
Səfəvilər Azərbaycan, İran, Anadolu və Suriyanın bir hissəsini də içinə alan geniş bir sahədə yerləşmiş Türkmənlərdən ibarət ardıcıllarından meydana gələn bir ordunun dəstəyinə sahib olmuşdur. Səfəvi Dövlətinin sosial dayaqları Moğol və Osmanlı dövlətlərinin basqısından narazı qalan köçəri Türkmən qəbilələr idi. Bu narazı qüvvələr qurtuluşu Səfəvilərdə görməkdə idilər və Səfəvi təbliğatına dəstək verirdilər. Beləcə bu narazı köçəri Türk tayfaları hərbi-siyasi dəstəkləri və iştirakları ilə , Səfəvilər təriqətinin yaradılmasından və Səfəvi dövlətinin qurulmasına qədərki dövrdə İslamlaşma prosesində ortalığa çıxan, İslam mədəniyyəti ilə yoğrulmuş bir cəmiyyəti daha da inkişaf etdirərək, fərqli, sinkretik dünyagörüşləri özündə sintezləşdirən, şiəliyi mənimsəmiş Sufi ənənələrə söykənən bir İslam dövləti meydana gətirmişdlər. İkinci dövrdə isə Səfəvi təriqəti təriqətdən-dövlətə çevrilmişdir və Dövlət Şah İsmayılın fəaliyyəti ilə rəsmi Şiyəlik məzhəbini qəbul edərək Şiyə dövlətinə çevrilmişdir. Səfəvi dövlətini quran və Dövlətin rəsmi ideologiyasını Şiyə olaraq qəbul edən şəxs Şah İsmayıldır. Səfəvi dövləti onun adı ilə şöhrət tapmış, onun şəxsiyyəti Səfəviliyin simgəsi olmuşdur. “İsmayıl Səfəvi Hərəkatında dönüş nöqtəsi meydana gətirən Şeyx Heydərin oğludur. Anası isə Ağqoyunlu Uzun Həsənin qızıdır” (Uzun Həsənin qızının adı Aləmşahbəyimdir Aləmşahbəyimin anası Travzon şahının qızı Despina xanımdır-Y.M ). O,1486-7-ci ildə doğulmuşdur”.[60] Səfəvilərin Ağqoyunlu, Osmanlı və Şirvanşahlarla müharibələri kəskinləşmiş, Şeyx Heydər Şirvanşahlarla müharibədə öldürülmüş, Səfəvilər arasında lider və otoritə boşluğu böyük bir çaşqınlıq yaratmışdır. Təriqət lidrinin öldürülməsindən sonra təriqətə kimin başçılıq edəcəyi sualı yaranmışdı. “Şeyx Heydərin üç oğlu Agqoyunlu şahı Sultan Yaqubun əmri ilə İstəhr qalasına salınmışdı. Onlar həbsdən çıxdıqdan sonra Şeyx Heydərin böyük oğlu Sultan Əli Ağqoyunlularla müharibədə öldürüldü. Kiçik yaşlı İsmayıl təriqətin öndə gələn rəhbərləri tərəfindən Lahicana qaçırıldı. İsmayıl altı il Lahicanda qalmış, Quran-i Kərimin qiraətini zamanın məşhur alimi Mövlana Şəmsəddin Lahicidən öyrənmişdir”.[61] Şah İsmayıl “Savaş sənətini, hərbi təşkilat və taktika sənətini Lələ Bəydən öyrənmişdir. Şah İsmayıl dövlət başçısı, sərkərdə və təriqət lideri kimi yetişdirilmişdir. Müridlər, kiçik yaşlarında olan İsmaili mürşid-i kamil, padşah deyə çağırmışlar.[62]
Şah İsmayılın şəxsiyyətini təməl olaraq iki qismdə dəyərləndirmək mümkündür. Birincisi onun bir sərkərdə və dövlət başçısı olması, ikincisi isə güclü bir sufi şairi olmasıdır. O, şerlərini Xətai təxəllüsü ilə Türkcə, Farsca, Ərəbcə aruz və heca vəznlərində yazmışdır. Heca vəznində yazdığı şerlər Anadolu təkkə ədəbiyyatını böyük ölçüdə təsirləndirmişdir. “Azərbaycan ədəbiyyatının Nəsimi və Füzuli arasındakı dövrün ən güclü təmsilçisi olmuş, Ələvi-Bektaşi ədəbiyyatının ən gözəl örnəklərini yaratmışdır. Şah İsmayılın ədəbi yaradıcılığını tədqiq edən Saadttin Ergün onun şerlərini -Təsəvvüf düşüncələrini ifadə edənlər, Ələviliyi əks etdirənlər, Hürufilik prinsiplərini əks etdirənlər, aşiqanə şerlər adı altında dörd istiqamətdə qruplaşdırmışdır”.[63]
“Şah İsmailin şerləri ilə bərabər Divan, Dəhnamə, Nəsihətnamə adlı üç əsəri mövcuddur. Divan, şairin sahib olduğu siyasi düşüncəsini əks etdirdiyi və tərəfdarlarını təsirləndirmək üzrə qələmə aldığı duyğu yüklü heca və aruz vəzni ilə yazılmış olan şerlərini ehtiva etməkdədir. Dəhnamə, Hz.Əlini mədh edən və məsnəvi tərzində yazılmışdır. Nəsihətnamə, kiçik risalə halındadır. Təsəvvüf əhli üçün vəhdət-i vücud mövzularının işləndiyi dəyərli bir əsərdir”.[64] Altı il Lahicanda qalan şah İsmayıl 1499-cu ilin avqustunda Ərdəbilə doğru hərəkət etmişdir. Bu hərəkət zamanı Şah İsmayılı Hüseyn Bəy Lələ Şamlı, Əbdüləli Bəy Dədə, Xadim Bəy Xüləfa, Rüstəm Bəy Qaramanlı, Bayram Bəy Qaramanlı, İlyas Bəy Aykut Hınıslı və Qarapiri Bəy Qacardan ibarət ən yaxın yeddi dostu müşayiət etmişdir. Şah İsmayıl tərəfdarları ilə birlikdə Deyləmdən keçib, Taroma , Ərzincana gəldiyi vaxtda Şamlı,Ustaclı, Rumlu, Tekeli, Dülqədir, Afşar, Qacar, Varsak qəbilələrindən, Qaradağ sufilərindən ibarət 7 min tərəfdarları toplandı və bu ordu ilə Şamaxı, Bakı şəhərləri fəth edilərək Şirvanşahlar dövlətinə, eyni zamanda Ağqoyunlu dövlətinə son verildi . Səfəvilərin bu qələbəsindən sonra, 1501-ci ilin payızında Şah Ismayıl Təbrizə girərək özünü Şah elan etdi.[65]
Şah İsmayıl Şah olduqdan sonra Səfəvi dövlətində rəsmi ideologiya kimi Şiyəlik qəbul olundu.[66]
Səfəvi təriqəti Qızılbaşlıq dünyagörüşünə Şiyəlik elementlərini üç mərhələli fəaliyyətləri ilə daxil etmişlər.
Konyada Şeyx Cüneydlə Şeyx Abdüllətif arasında gedən müzakirədə “Ataya Eshabmı evladır, yoxsa övladmı evladır” deyə sual vermiş, Abdüllətiv cavabında “Sual etdiyin məqamda əshab evladır, zira əshab haqqında Kəlam-i –Qədimdə “Mühacirin vəl Ənsar” deyilmişdir və dahi mezahibi—i ərbaa əshabdan alınmışdır, evladdan alınmış deyildir” deyir. Şeyx Cüneyd cavabında “ Əshab haqqında o ayələr nazil olduğu vaxt sən ordamıydın” deyə cavab verir. Şeyx Əbdüllətiv cavabında “sən bu etiqadla kafir oldun. Bu etiqadla sənə uyanlar belə kafir oldu” deyir.[67]
Beləliklə Ələvilər “Yol övladı, bel övladı” prinsipinə uyğun olaraq iki qola ayrılır. Təriqətdə Mürşidlik, vəlilik, şeyxlik, postnişinlik məqamı Bektaşilikdə əshabdan, təriqət üzvlərindən seçilimişdir. Səfəvi-Qızılbaş təriqətində isə övlad seçilmiş, atadan oğula irsən keçmişdir. Beləliklə Şeyx Cüneyd pir-xəlifə-mürşid vəzifəsini irsiyyətə söykəməklə şiyə imamlıq motivlərini SəfəviTəriqətinə tətbiq etmişdir.
“Şeyx Heydər Səfəvi müridlərinə 12 imam şiyəliyini simgələyən on iki dilimli tac geyindirməklə imamət ideyasını Səfəviliyə yükləmişdir”.[68] Şah İsmayıl Şiyə doktrinini resmi ideologiya kimi qəbul edərək iqtidara daşımışdır.
Beləliklə məlum olur ki, “Şiəliyin ilk izləri Şeyx Cüneyd dövründə görünür. Şeyx Cüneyd liderliyində Səfəvi təriqəti siyasi hədəflərinə çatmaq üçün aktiv fəaliyyət göstərmiş, təbliğatla məşğul olmuşdur. Şeyx Heydər Təriqətə bir sıra yeni simgələr qazandırmaqla Şiyə motivli bir hərəkat başlatmışdır. Bu Şiə hərəkatını Şah İsmayıl iqtidara daşıyaraq siyasi güc halına gətirmiş, Şiəliyin müəyyən ünsürlərini və xüsusiyyətlərini Səfəvi təriqətinə qəbul etdirərək, Şiə üləmaların təbliğatı ilə, güc tətbiq edərək yaymağa başlamışdır.
“Şah İsmayıl tərəfdarları ilə birlikdə Lahicandan keçərək, m.1501-ci ildə Təbrizdə taxta çıxaraq özünü Şah elan etdi. Onun ilk işi Şiyəliyi rəsmi məzhəb elan etməsi oldu”.[69]Bu addım Şeyx Cüneydin Şiəlik təbliğatından və Şeyx Heydərin simgəsəl Qızılbaşlıq fəaliyyətindən fərqli bir hal idi. Artıq Səfəvilik iqtidara gəlmiş, iki yüz ilə yaxın keçmişi olan təriqət, indi rəsmi bir dövlət halına gəlmişdi. “Bu vəziyyət islam tarixində dinin siyasiləşərək iqtidara gəlməsinin örnəklərindən biridir”.[70]
Şah İsmayıl Təbrizi alaraq paytaxt elan etdikdən sonra On iki imam Şiyəliyini simgələyən işarələr ortalığa çıxmışdır. “Minbərlərdən İmamiyə adına xütbələr oxunmağa başlanmış, üzərində “La ilahə illəllah, Muhammədun Rəsulullah və Aliyyun Vəliyullah” ibarələri yer alan sikkələr basıldı”.[71]
Bununla birlikdə, “Azan və İqamiyə dəyişikliklər artırılaraq “Əşhədü ənnə Əliyyən Vəliyullah” və “Hayyə ala Hayrul əməl” ifadələri işlədilməyə başladı”.[72] “Şah İsmayıl özünə “Əbul- Müzəffər Şah İsmail əl-Hadi əl-Vali” ləqəbini artırdı”.[73] Eyni zmanda “özünün peyğəmbər soyundan gəldiyini iddia edərək, sikkələrin bir üzündə “La ilahə İlləllah Muhammədur Rəsullullah Əliyyən Vəliyullah”, digər üzünə isə “əs-Sultan əl-adil-əl-kamil, əl-hadi,əl-vali Şah Bahadurxan əs –Səfəvi hallədəllahu Teala mulkuhu və sultanuhu” ibarələrini və eyni zamanda sikkənin kənarına da On iki imamın adlarının yazılmasını əmr etdi”.[74] Beləliklə qeyd etməliyik ki, Səfəvi dövləti qurulduqdan sonra Şah İsmayıl, sünni bir təriqət formasında olan Səfəvi hərəkatını rəsmi bir dövlətə çevrilməsindən etibarən, bu dövlətin bəsit təriqət qaydaları ilə idarə edilə bilməyəcəyini anlamış və Şiyə İsna- Əşəriyyə məzhəbini dövlətin rəsmi ideologiyası elan etmişdir. Bunu da sosyal və dini sahədə bir sıra islahatlarla gerçəkləşdirməyə çalışmış, önəmli ölçüdə də güc tətbiq etmişdir. Çünki bölgə xalqının çoxu Sünni Şafei idi və sünnilərin şiyələşməyə razı olmayacaqları məlum idi.[75]
Səfəvi şahının ilk işi Şiyəliyi rəsmi məzhəb elan etmək oldu. Şah İsmayıl bütün sahələrdə, həm məscidlərdəki xütbələrdə, həm xalqın arasında Şiyəlik təbliğatının aparılmasını əmr etdi. “Səfəvilər bu təbliğat zamanı, özlərinin İmam soyundan gəldiklərini, soy köklərinin Səfəvilərin əcdadlarının 21 nəsil təşkil edərək Hz.Məhəmmədin qızı Fatma və Xəlifə Əlinin nəvələrindən olan yeddinci Şiyə imamı Musa Kazıma çatdığını iddia edirdilər”.[76] Bu barədə Səfəvi şəcərəsini və tarixini əks etdirən “Safvatüs-Səfa” əsərinin bir çox yerlərini dəyişdirərək, ona əlavə edirdilər. Bə təbliğat Səfəvi təriqətində XIV əsrin sonları, XV əsrdə ortalığa çıxmışdır. Bu əfsanə Səfəvilərin siyasi iddilarının təməlləndirilməsinə çox böyük yarar təmin etmişdir. Beləliklə “ On iki imam Şiyə anlayışını mənimsəyən və bunu dövlətin rəsmi ideologiyası halına gətirən Səfəvilərin teorik olaraq mövcud olan din anlayışını bəzi faktorlarla gücləndirmək, əsaslandırmaq zərurəti yaranmışdı. Səfəvi dövləti qurulduqdan sonra belə, bu fəaliyyət davam etmişdir. XVI yüzilliyin əvvəllərindən etibarən, xüsusilə də Şah İsmayıl, oğlu və xələfi Şah Təhmasib dövründə Şiyəlikdən siyasi mənfəətlər qazanmaq məqsədilə “Safvetüs-Səfa”nın müxtəlif yerlərində dəyişikliklər edilmişdir”.[77]
Qədim və orta çağlarda güc qazanmanın və siyasi məşruluğun əsaslandırılması məqsədilə , soy köklərini qutsal soya bağlamaq ənənəsi son dərəcə önəm daşıyırdı. “Bir çox Türk hökmdarlrının şəcərəsinə aid qaynaqlarda onların soy köklərinin Yafəs b. Nuha və ya Adəm peyğəmbərə bağladıqlarını görürük.[78]
. Bununla birlikdə Şah İsmayılın üstün bir güc olaraq yüksəlməsi bölgədə özünün eyni anda həm dini, həm də siyasi bir lider olması səbəbi ilə bənzəri olmayan bir fenomen yaratmışdı. “Olduqca gənc yaşda tac geyinməsinə rəğmən, öz tərəfdarları tərəfindən yarı-qutsal bir şəxsiyyət olaraq görülürdü. Digər tərəfdən, Şah İsmayıl Səfəvi sufi təriqətinin də ənənəvi lideri idi”.[79]
Qızılbaşlar , “Şah İsmayılı çox sevir və onu Tanrılaşdırdılar. Şah İsmayıl xalq tərəfindən qurtarıcı, İmam və Mehdi olaraq görülürdü.[80]
Oqtay Əfəndiyev Xətainin Divanındakı anlayışa istinad edərək yazır. “Bu anlayışa görə, Xəlifə Əli İllahidir və bunu qəbul etməyən kafirdir. Məhəmməd sadəcə Peyğəmbərdirsə, Əli İlahi həqiqətin təzahürüdür. İsmayıl, Əli ilə Fatmadan başlayan soyu ilə öyünməkdədir. O, Əlidə ilahi mahiyyətin başqa bir şəklə döndüyünə inanmaqdadır. Öncə İsmayıl Tanrı ilə (Əli ilə) birlikdə olmuş, indi isə yenidən zühur etmişdir. İnsan Allahın təcəssümü ola bilər. İsmayıl İnsan görünüşündə bir Tanrıdır. O, bu dünyaya “Allahın nuru”, Hatəmül-Ənbiya,( Mürşidi kamil, İmam-ı Rahnuma), mütləq həqiqət olaraq gəlmişdir. O, Qazi, Sufi, Əxi olaraq adlandırdığı tərəfdarlarını özünə inanmağa məcbur edirdi”.[81]
Həsən Onat, Səfəvi dövlətinin qurulması ilə başlayan Şiələşdirmə prosesində Şah İsmayılın Əhməd Yəsəvi hikmətlərini xatırladan , asanca anlaşılan, dildən-dilə dolaşan şerləri sayəsində kökü, nüvəsi əski Türk mədəniyyəti olan Qızılbaşlıqla bərabər, Əli kultu və On İki İmam anlayışı Qızılbaşlar arasında yayılmışdır. Zaman-zaman Tanrısal izlər daşıyan Əli kultunun, On İki imam və “Allah, Məhəmməd, ya Əli” üçləməsinin Qızılbaşların anlayışlarında yer alan formasının Şiəliklə ancaq üzdən və zahiri bir bağlantısı olduğunu yazır”.[82]
Səfəvi dövrünün alimləri xalqa, Mehdinin gəlməsi üçün lazım olan zəminin hazırlanması vacibliyini və əslində bu zəminin Səfəvi dövlətinin varlığı ilə mümkün olabiləcəyini təbliğ edirdilər. Bu məqsədlə müxtəlif rəvayətləri və bir sıra hədisləri əsas alırdılar. Beləliklə “xalq Səfəvi dövlətini bir Mehdi dövləti kimi qavramağa başlamışdı. Səfəvi dövlətinin gözlənilən gələcək Mehdi dövlətinə zəmin hazırlayaraq Şiyələrin arzu və istəklərinin yerinə yetirilməsinə nail olacağı və Səfəvi dövlətinin Mehdinin zühuruna qədər davam edəcəyi və gözlənilən Mehdinin gəlişi zamanı Mehdi ilə bağ quracağı təbliğatlarda xüsusi yer tuturdu”.[83]
Səfəvi təbliğatı aparanlar özlərini On İkinci İmam olan, gözlənən Mehdinin naibi olaraq görürdülər. “İsna-Əşəriyyə Səfəvilərin ideoloji və məzhəb təbliğatının önəmli vasitəsi idi. Hətta bu səbəblə Səfəvi Şahının Qaib İmamın naibi olaraq görülməsi və Səfəvilərdə Hatəmü-l Müctəhidin və ya Müctəhid əz-Zamani düşüncəsini ortaya çıxması bu ideyanın nəticəsidir”.[84]
Minorskiyə görə, “Səfəvi düşüncəsi monarxik teokratiya kimi meydana çıxmışdı. Onlar özlərini Mədinədəki ilk müsəlman camaatı ilə müqayisə edərək, “Məhəmmədi Allahın vəhylərini gətirən peyğəmbər kimi, Şah İsmayıl və onun əcdadlarını isə Tanrının təcəssümü və soyu kimi görürdülər”.[85] Beləliklə qeyd etməliyik ki, Səfəvilər özlərini ideoloji, dini, siyasi, hüquqi baxımdan legitimləşdirmək məqsədilə, “həm soy köklərini, həm də dini düşüncədəki fərqliliklərini On İki imama və Hz.Əli kultuna bağlamaqla, geniş tərəfdar kütləsi qazanmışlar və dövlət quruculuğunda islam dünyasına yayılmış Şiyələrdən sosial bir güc kimi istifadə etmişlər”.[86]
Beləliklə də Şiyəlik Səfəvi dövlətinin rəsmi ideologiyasına çevrildiyi zaman uzun əsrlərdən bəri təzyiq, təqib, zülmə məruz qlmış Şiyə tərəfdarları Səfəvilərlə birlikdə iqtidar olmuş oldular, dövlətə və siyasi gücə sahib oldular. Bu, Şiyəliyin siyasət arenasında güclənməsinə, dövlətləşməsinə, geniş kütlələrə təsir etməsinə səbəb oldu. “Şah Ismayıl bunları gerçəkləşdirərək dədələrinin yarımçıq qalmış ideallarını tamamladı”.[87] Səfəvi dövlətinin başqa bir xüsusiyyəti də Türklərin İslam tarixi içində qurduqları dövlətlər içərisində ilk Şiyə dövləti olması idi. Səfəvi dövləti qurulduqdan və Şah İsmayılın Şiəliyi dövlətin rəsmi məzhəbi elan etməsindən sonra ciddi bir problemlə qarşılaşdı. Bu problem məzhəb mövzularında ədəbiyyatın olmaması və din alimlərinin çatışmazlığı idi. “Şah İsmayılın özü Oniki imam Şiəliyi haqqında çox az şey bildiyi kimi, İbn əl Mütəhhərin “Kabaidul-İslam” adlı kitabının xaricində, həm Anadoluya təbliğat üçün göndəriləcək, həm də xalqa öyrədiləcək Şiyə kitabları tapılmırdı. Məhz buna görə də Səfəvilər Cəbəl-i Amil və Cənubi İraqdan Şiyə alimlər dəvət etmişdilər”.[88]
1) Şeyx Nurəddin Əli b. Əbdül-Əl Amili Karaki (ləqəbi Mühakkik Sani. Karakinin əsərlərindən bəziləri bunlardır: 1. İsbatu’r-Ric‘a. 2. Camiu’l-Makâsîd fi Şerhi’l Kavâid (Şerhi Kavâid Allame Hilli). 3. Haşiye-i İrşad Allameii Hilli. 4. Risale-i Cuma. 5. Haşiye-i Ber Sücûd Ber Türbet. 6. Haşiye-i Şerâiu’l-İslam. 7. Şerhu’l-Fih Şehid Evvel.)
2) Şeyx Əbdüləli b. Əli (Əsərlərindən bəzilarıi bunlardır: 1. Haşiye Muhtasar Nafi’. 2. Risale Der Marifet Kıble ve Şerhi İrşad Allame. 3. Şerhu’l-Fih Şehid. ) ,
3) Giyasəddin Mənsur b.Sadril-Hükəma (Əsərlərindən bəziləri bunlardır: 1. İsbatu’l-Vâcib Teâla. 2. Ahlak-i Mansûri. 3. et-Tasavvuf ve’l-Ahlak. 4. Tadîlu’l-Mizan. 5. Câmi Cehan Nüma. ),
4) Zeynəddin Amili Zeynəddin b. Əli b. Əhməd b.Məhəmməd Cəmaləddin b. Takiyyiddin b. Salih (ləqəbi Şəhid Sanidir. Əsərlərindən bəzilərı bunlardır: 1.Âdabu’l-Hamle 2. İctihadiyye. 3. İrşad ilâ Tarîki’l-İctihad. 4. İtikadiyye. 5. el-İman ve’l-İslam. 6. Bidayihi’l-Diraye. 7. Ruz el-Cenan fi Şerh-i İrşadi’l-Azhan ve bi’l-Uhrâ. 8. Şerh-i Luma olarak bilinen er-Ravza el-Behiyye fî Şerhi’l-Luma ed-Dımeşkıyye. ) ,
5). Şeyx Hüseyn Amili (əsərlərindən bəziləri bunlardır: 1. el-İtikadat el-Hakka. 2. Tohfe Ehli’l-İman bi Kablihi Irak-ı Acem ve Horasan (Muhakkîk Karakî’nin namazın yönünün değişmesi konusundaki görüşlerine karşı yazdığı Reddiye). 3. Risale-i Tahmasb. 4. el-Akdü’l-Tahmasbi. 5. Vüsûl el-Ahyar ila Usûl el-Ahbar. ),
6) Şeyx Bahaəddin Amili (Əsərlərindən bəzilari bunlardır: 1. İsbatu’l-Envari’l-İlâhiyye. 2. el-İsna Aşeriyyat el-Hams fi’t-Tahare ve’s-Salavat ve’z-Zekat ve’s-Savm ve’l-Hacc. 3. el-Usturlab 4. Taşrihu’l-Eflak. 5. Tedarizu’l-Arz. 6. et-Tezhib ya Tezhibu’l-Beyan. 7. Camî’ Abbâsi. 8. Keşkül. 9. Mesnevî Nan ve Helva. ),
7) Mir Məhəmməd Bağır b. Şəmsəddin Damad (Mir Damad. Əsərlərindən bəzilari bunlardır: 1. Haşiye-i Kâfi. 2. Sadretu’l-Müntehâ der Tefsir-i Kuran. 3. er-Revâhiş İsmavih fî Şerhi’l-Ehâdisi’l-İmamiyye. 4. Haşiye-i Sahife-i Seccadiyye. 5. Hılse el-Melekût. 6. el-Hablu’l-Metîn. 7. Teşriku’l-Hakk 8. el-Cezevât. 9. Maşriku’l-Envar. )
8) Mir Əbul- Qasım (Sədrəddin Musəvi Mir Fenderski. Əsərlərindən bəziləri bunlardır: 1.Tarih-i Safeviyye. 2. Tahkik el-Muzle. 3. Risale-i Sinâî. 4. Şerh Cuk ya Şerh Kitab el-Hâre. 5. Tercüme Farsi Şerh Lum’â. 6. Haşiye-i Tefsiri Beyzavi. 7. el-Müntehâ. ) ,
9) Məhəmməd b.İbrahim b. Yəhya Sədrəddin Şirazi.( Əsərlərindən bəzilərı bunlardır: 1. İttihadu’l-Âkîl ve li’l-Ukûl. 2. Esrar Ayât ve Envar el-Beyânât. 3. el-Esfaru’l-Erbaâ. 4. el-Mebda’ ve’l-Meâd. 5. Mefâtihu’l-Ğayb. 6. el-Varidâtu’l-Kalbîh. 7. Esrar-i Külliyat. 8. Şerh-i Usûli Kâfi.).
10) Məhəmməd Tağı Məclisi (Əsərlərindən bəzılərıi bunlardır: 1. İhyâu’l-Ehâdis fi Şerhi Tehzibi’l-Hadis. 2. Haşiye-i Sahifey-i Seccadiyye. 3. Hadikatu’l-Muttakîn fi Marifeti Ahkami’d-Din li-İrtikâî Mî’raci’l-Yakîn. 4. Ravzatu’l-Muttakîn. 5. Şerh-i Ziyaret-i Camia. 6. Levâmi’ Sahibkrani. ),
11) Məhəmməd Murtəza Kaşani (Əsərlərindən bəzilari bunlardır: 1. Beşârâtu’ş-Şiâ. 2. Usûlu’l-Asliyye. 3. Usûlu’l-Akâid. 4. Usûlu’l-Maârif. 5. Ebvabu’l-Cenan. 6. Envaru’l-Hikme. 7. el-Hakku’l-Yakîn. 8. eş-Şâfî. 9. el-Kelimatul’-Meknune fi Ulûmi Ehli’l-Mufarrıka ve Akâvalihim. 10. Aynu’l-Yakîn fi Usûli’d-Din. 11. el-Vâfî. ),
12) Məhəmməd Bağır Məclisi (Əsərlərindən bəzilari bunlardır: 1. Biharu’l-Envar fî Ahbâri’l-Eimme el-Athar. 2. Aynu’l-Hayat. 3. Muşkatu’l-Envar. 4. Hilyetu’l-Muttakîn 5. Hayatu’l-Kulûb. 6. Tohfe-i ez-Zair. 7. Cilau’l-Uyûn. 8. Mikyasu’l-Mesâbîh. 9. Rabiu’l-Mesâbi’. 10. Zâdu’l-Meâd. 11. Hakku’l-Yakîn. ) kimi üləmalar Səfəvi dövlətində Şiəliyin yayılmasında böyük rol oynamışlar.[89]
Bu üləmalar Səfəvi xanədanına dini siyasi güc qazandırmışır. Eyni zamanda dini mədrəsələrin qurulması və kitabların fars dilinə tərcümə olunması da başladıldı. Şiyə təbliğatının xalq arasında təsirli olması üçün şerə əsaslanan Şiyə ədəbiyyatı canlı tutuldu. Bu təbliğatla Şah İsmayıl özü məşğul oldu.[90] Beləliklə aydın olur ki, Səfəvi dövlətinin ilk illərində xaricdən üləma gətirilərək sünni-şafeyi inancı daşıyan bölgəyə yerləşdirilmiş, onlara yüksək mövqelər verilmişdir. Bu alimlər əsərlərində Şiəliyin ən uyğun yol olduğunu vurğulayaraq digər görüşləri rədd etmiş, xalqı Şiəliyə inandırmaq üçün təbliğatla məşğul olmuşlar. Bu üləmalar İslam içində xüsusi sosial-mədəni ənənələrə və identikliyə məxsus Şiyə təbəqələri formalaşdırırdılar. Məsələn, İslamın əsas fərzlərindən biri olan Namaza dəyişikliklər edərək Şiyə üslubunda Möhürlə namaz qılmaq ənənəsi Mühəkkək Karakinin təbliğatı nəticəsində yaranmışdır.[91]
Nəticədə Səfəvi dövlətində Şiyə üləma sinfi meydana gəlmiş, Fiqh, Üsul, Hədis, təfsir kimi İslam elmləri inkişaf etmiş və Şiyə Səfəvilər şiyələrin dəstəyi ilə islam sivilizasiyasında güc qazanmışlar. Bütün bunlarla birlikdə Səfəvilərin Şiyə təbliğatını yayanların başında Şah İsmayıl gəlməkdədir. Şah İsmayıl həm siyasi olaraq Şiəliyi dövlətin rəsmi məzhəbi elan etmiş və şiəliyi əhaliyə qəbul etdirmək məqsədilə güc tətbiq etmiş, həm də öz yazdığı şerlərlə Şiyə təblliğatı aparmışdır. Şerlərində özünü Şiəliyin bir xidmətçisi kimi görmüş, On iki İmamı öyən şerlər yazmışdır.[92] Zəngin bir sərvətə sahib olan Şiyə ənənəsi Səfəvi dövlətində Mir Damad və Molla Sədra kimi dövrün böyük filosoflarını yetişdirmişdir. S. Eyni zamanda Şah Abbas dövründə (1588-1629) son dərəcə böyük təsirə malik olan Şiyə üləmadan Molla Məhəmməd Bağır Məclisi Sufilərin öldürülmələrinə dair fitvalar vermişdi”.[93]
Nəticə
Səfəvi ideologiyası iki Sufi-Təriqət dövrünə aid Qızılbaşlıq və Səvəvi Dövlət dövrü Şiyəlik məzhəbi ünsürlərindən təşkil olunmuşdur. Təriqət dövrü Qızılbaşlıq ideologiyası- Heterodoks islam adlandırılan Türk xalq islam inancı XV yüzilin sonundan başlayaraq XVI yüzil boyunca Anadoluda yarı oturaq, yarı köçəri türkmən zümrələrini geniş şəkildə təsiri altına almışdır. Xalq İslamı-Qızılbaşlıq inancı Mehdi kultunu, Hz.Əli Kultu, On İki İmam kultu və Kərbala kultu kimi Şiyə motivlərini sonradan qazanmışdır. Türk Xalq İslam inancı Şiyə anlayışından fərqli olub, böyük ölçüdə Şamanist ünsürlərin İslamlıqla sintezindən qaynaqlanırdı. Bu inancın şəkillənməsi IX-X yüzillərə qədər uzanmaqda olub, Əhməd Yəsəvinin gətirdiyi izahla daha da təkmilləşdi. Ən sonda Qızılbaşlıq və Ələvilik halını alacaq bu inanc biçimi xüsusilə köçəri Türk qrupları arasında yayılmışdı. Səfəvi Dövlət dövrü -Şiyəlik ideologiyası qəbul olunduqdan sonra da, Şah I Təhmasibə qədər Səfəvilərin Şiyəliklə o qədər də əlaqələri olmamış, Osmanlıların Sünniliyi dövlət ideologiyası qəbul etməsi nətcəsində Şah İsmayıl da Şiyəliyi dövlət məzhəbi elan etmişdir. Ancaq buna rəgmən həm Şah İsmayıl özü, həm də Qızılbaş boy bəyləri daim Türk Xalq İslam inancına sahib olmuşlar. Şah İsmayıl Şiyəliyi dövlət məzhəbi kimi qəbul etdikdən sonra Səfəvilər- Şeyx Nurəddin Əli b. Əbdül-Əl Amili Karaki, Şeyx Əbdüləli b. Əli, Giyasəddin Mənsur b.Sadril-Hükəma, Zeynəddin Amili Zeynəddin b. Əli b. Əhməd b.Məhəmməd Cəmaləddin b. Takiyyiddin b. Salih, Şeyx Hüseyn Amili, Şeyx Bahaəddin Amili, Mir Məhəmməd Bağır b. Şəmsəddin Damad, Mir Əbul- Qasım, Məhəmməd b.ibrahim b. Yəhya Sədrəddin Şirazi, Məhəmməd Tağı Məclisi, Məhəmməd Murtəza Kaşani, Məhəmməd Bağır Məclisi kimi Şiyə alimlərini Ərəb bölgəsindən, xüsusilə də Cibal-i Amel`den dəvət etmişlər və bu alimlər İran və Azərbaycanda Şiyəlik məzhəbini yaymış, Səfəvi dövlətinin Şiyə dövlətinə çevirilməsində böyük rol oynamışlar. Səfəvi təriqəti Ərdəbildən başlayaraq bir tərəfi Anadoluya uzanan, digər tərəfi isə Azərbaycanın hər yerinə yayılan bir hərəkatdır. Səfəvilər Ağqoyunlulardan aldıqları siyasi-mədəni mirası Şirvanşahlar dövlətini məğlub edərək Azərbaycanın hər tərəfinə yaymışlar. Osmanlı dövləti 1555-ci ildə bağlanmış Amasya müqaviləsi ilə Səfəvi dövlətinin varlığını tanımışdır. Səfəvilər Azərbaycanı coğrafi bölgə kimi birləşdirərək siyasi vahidliyini təmin etmişlər. Səfəvi dövlətinin sərhədlərinə Fars bölgəsi, Xorasan, indiki Ermənistan və Gürcüstanın bir hissəsi daxil idi. Dövlətin rəsmi dini şiyəlik olmuşdur. Səfəvi hərəkatının bütün mərhələlərində Türklük faktoru önəmli ünsür olmuşdur. Hərəkatın nəticəsində Türk mədəniyyətində köklü dəyişikliklər meydana gəlmişdir. Bununla birlikdə bu hərəkat Türk dünyasında bəzi ayrılıqlara səbəb olmuşdur. Etnik olaraq bir olan Anadolu və Azərbaycan Türkləri arasında məzhəb və siyasi ayrılıqlar baş vermişdir Səfəvi düşüncəsi başlanğıcda siyasi olmasa da zamanla siyasi bir təriqətə çevrilmişdir. Şeyx Səfiyəddin bu təriqətin həm dini, həm də dünyəvi lideri olmuşdur. Şeyx Heydər və Şeyx Cüneydin fəaliyyətləri nəticəsində Təriqət siyasiləşərək dövlət qurmaq istiqamətində fəaliyyətə başlamışdır. Şah İsmayıl bu təriqəti dövlətə çevirmiş, Qızılbaşlıq ideologiyası Şiyəlik məzhəbi ilə əvəz olunmuşdur. Məhz bundan sonra Anadolu Qızılbaşlığı ilə Azərbaycan Qızılbaşlığı arasında dini-ideoloji fərqliləşmə yaranmışdır. Müasir dövrümüzdə Azərbaycanda istifadə olunan Qızılbaş qavramı ilə Türkiyədə istifadə olunan Qızılbaş qavramı fərqli mənalar daşımaqdadır. Azərbaycanda Qızılbaşlıqla Şiyəlik anlayışıarı birləşmiş, bütünləşmişdir və Qızılbaşlıq dedikdə Şiyəlik başa düşülür. Anadoluda isə Qızılbaşlıq qavramı Şiyəliklə, Cəfəriliklə əlaqəli olmayan, sufi, Xalq İslamı, Ələvilik, Bektaşilik kimi qəbul olunmaqdadır. Şah İsmayıl Şiəliyi rəsmi dövlət ideologiyası elan etdikdən sonra bir çox sünnü ölkəni terk etmişdir. Bununla bərabər, başqa ölkələrdən şiyə üləmalar Səfəvi dövlətinə axın etmişlər. Səfəvilərə axın edən şiyə üləmalar daha çox Cəbəl-i amil tərəflərindən olmuşdur. Bu alimlər zümrəsinin Səfəvi dövlətində göstərdikləri fəaliyyət nəticəsində yazılı bir Şiyə-Səfəvi dini ədəbiyyatı meydana gəlmişdir. İnkişaf edən ədəbi şer və divanlarda Səfəvilik anlayışı siyasi-dini-mədəni bir sistem kimi ortaya qoyulmuşdur. Hazırda Azərbaycan və Türkiyədə bu mədəniyyətin mənsubu olan Türklər bu ədəbiyyatı rəğbətlə mənimsəməkdədirlər. Bununla bərabər illərcə aparılan təbliğatlar nəticəsində Anadolu və Azərbaycan türkləri dini inanc və kültür anlayışında fərqli düşüncələrə sahib olmuşlar. Səfəvi düşüncəsi Anadolu Türkləri üzərində dərin təsirlər qoymuşdur. Bu gün Anadoluda fəaliyyət göstərən Ələvilər, Bektaşilər və digər sufi cərəyanları Səfəvi hərəkatından geniş şəkildə təsirlənmişlər. Səfəvi təbliğatı və dünyagörüşü Anadolunun dini inancının və mədəniyyətinin formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Bu hərəkat nəticəsində Azərbaycan şiyələşmiş, böyük əksəriyyət Şiyə -Cəfəri və ya İsna -Əşəriliyi (on iki İmam Şiyəliyi) qəbul etmişlər. Beləliklə qeyd etməliyik ki, başlanğıcda Sünni Safei məzhəbinə bağlı sufi təriqət olan Səfəvi təriqəti zamanla Şiyə Səfəvi dövlətinə çevrilmişdir. Beləliklə aydın olur ki, Səfəvi dövlətinin ilk illərində xaricdən Şiyə üləma gətirilərək Sünni-Şafeyi inancı daşıyan bölgəyə yerləşdirilmiş, onlara yüksək mövqelər verilmişdir. Bu alimlər əsərlərində Şiəliyin ən uyğun yol olduğunu vurğulayaraq digər görüşləri rədd etmiş, xalqı Şiəliyə inandırmaq üçün təbliğatla məşğul olmuşlar. Bu üləmalar İslam içində xüsusi sosial-mədəni ənənələrə və identikliyə məxsus Şiyə təbəqələri formalaşdırmışlar. Məsələn, İslamın əsas fərzlərindən biri olan Namaza dəyişikliklər edərək Şiyə üslubunda Möhürlə namaz qılmaq ənənəsi Mühəkkək Karakinin təbliğatı nəticəsində yaranmışdır.
Nəticədə Səfəvi dövlətində Şiyə üləma sinfi meydana gəlmiş, Fiqh, Üsul, Hədis, Təfsir kimi İslam elmləri inkişaf etmiş və Şiyə Səfəvilər şiyələrin dəstəyi ilə İslam sivilizasiyasında güc qazanmışlar. Bütün bunlarla birlikdə Səfəvilərin Şiyə təbliğatını yayanların başında Şah İsmayıl gəlməkdədir. Şah İsmayıl həm siyasi olaraq Şiəliyi dövlətin rəsmi məzhəbi elan etmiş və Şiəliyi əhaliyə qəbul etdirmək məqsədilə güc tətbiq etmiş, həm də öz yazdığı şerlərlə Şiyə təbliğatı aparmışdır. Şerlərində özünü Şiəliyin bir xidmətçisi kimi görmüş, On iki İmamı öyən şerlər yazmışdır. Zəngin bir sərvətə sahib olan Şəyə ənənəsi Səfəvi dövlətində Mir Damad və Molla Sədra kimi dövrün böyük filosoflarını yetişdirmişdir. Eyni zamanda Şah Abbas dövründə (1588-1629) son dərəcə böyük təsirə malik olan Şiyə üləmadan Molla Məhəmməd Bağır Məclisi Sufilərin öldürülmələrinə dair fitvalar vermişdi.
XVI əsrdən etibarən Səlçuklu imperatorluğunun varisləri olan Oguz Türk boyları iki sünni və şiyə qollarına ayrılmış, Səfəvilərin simasında Türklüklə Şiyəlik, Osmanlının simasında Türklüklə Sünnilik sintez olunaraq İslam Türk mədəniyyətinin inkişafına böyük töhfələr vermişlər. İslam içində mövcud olan məzhəblər və sufi hərəkatları Türk millətinin gücü ilə dövlətləşərək, super güc olan Türk-İslam sivilizasiyasının içində mənəvi yaradıcı güc və iç dinamiklik doguran enerjiyə çevrilmişlər. Tarixdə ilk dəfə Türklər Osmanlının simasında Sünniliyi (Ortodoksal İslam), Səfəvilərin simasında Şiyəliyi (Heterodoksal islam) qəbul edərək, İslam dünyasındakı məzhəb ayrılıqlarını və çatışmalarını Türk millətinin siyasi otoritesinə tabe etdirdilər və həm sünni dünyasına, həm Şiyə dünyasına hakim oldular. Eyni zamanda İslam içindəki məzhəb çatışmaları Türk Millətinin içinə keçərək, iç çatışmalara çevrildi və 1514-cü il avqustun 23 də Çaldıranda baş vermiş Yavuz Sultan Səlim –Şah İsmayıl savaşından sonra Osmanlı sərhədləri içərisində qalmış Qızılbaş Türk boyları Qızılbaşlığı--Ələvilik adı altında yaşatmış, Səfəvi sərhədləri içərisində yaşayan Qızılbaşlar isə Şiyələşmişlər.
Xülasə
Qızılbaşlıqdan Şiyəliyə keçid və Türk Kimliyi.
Açar sözlər: Sufizm, Səfəvi, Qızılbaşlıq, Şiyəlik, Şah İsmayıl, Xalq İslamı
Səfəvi ideologiyası iki Sufi-Təriqət dövrünə aid Qızılbaşlıq və Səvəvi Dövlət dövrü -Şiyəlik məzhəbi ünsürlərindən təşkil olunmuşdur. Təriqət dövrü Qızılbaşlıq ideologiyası- Heterodoks islam adlandırılan Türk xalq islamı Şiyə anlayışından fərqli olub, böyük ölçüdə Şamanist ünsürlərin İslamlıqla sintezindən qaynaqlanmışdır. Bu inanc sistemi Xorasanda başlanmış Məvali hərəkatlarından, İslam dünyasında geniş yayılmış batini fəlsəfədən, Şamanizm, Hermetizm, Kabbala, Maniheizm, İnduizm, Xristianlıq və Neoplatonizmdən bəhrələnərək, Türküstanda Əhməd Yəsəvinin gətirdiyi izahla daha da təkmilləşmiş, ən sonda Qızılbaşlıq və Ələvilik halını alaraq köçəri Türk qrupları arasında geniş yayılmışdı. Səfəvi Dövlət dövrü -Şiyəlik ideologiyası qəbul olunduqdan sonra da, Şah I Təhmasibə qədər Səfəvilərin Şiyəliklə o qədər də əlaqələri olmamış, Osmanlıların Sünniliyi dövlət ideologiyası qəbul etməsi nətcəsində Şah İsmayıl da Şiyəliyi dövlət məzhəbi elan etmişdir. Ancaq buna rəgmən həm Şah İsmayıl özü, həm də Qızılbaş boy bəyləri daim Türk Xalq İslam inancına sahib olmuşlar. Şah İsmayıl Şiyəliyi dövlət məzhəbi kimi qəbul etdikdən sonra Səfəvilər- bir çox Şiyə alimlərini Ərəb bölgəsindən, xüsusilə də Cibal-i Amel`den dəvət etmişlər və bu alimlər İran və Azərbaycanda Şiyəlik məzhəbini yaymış, Səfəvi dövlətinin Şiyə dövlətinə çevirilməsində böyük rol oynamışlar.
Qaynaqlar
Abbaslı, Mirza. “Safevîler’in Kökenine Dair”, Belleten XL, Ankara 1976. . 288-309. Allouche, Adel, Osmanlı-Safevî İlişkileri, çev., Ahmed Emin Dağ. Ankara Yayınları, İstanbul 2001. s.43. Allouche, Adel. Osmanlı-Safevî İlişkileri, , çev. Ahmed Emin Dağ. Ankara yayınları. İstanbul 2001. s.295. s.39. s.44-45. Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. s. 45-105 Barthold, V., Soçinenıye II, Moskova 1963, s.748; Petruşevsky, İ.P., Gosudarstva Azerbaydjana V -XV Veke, Bakı.1949. s.205; Efendiyev, O. Azerbaycan Safevî Devleti, Bakı.1993. s.35. Barthold, V.V., Mesto Pri Kaspiyskiy Oblastey Visterii Musulmanskogo Mira, Bakü, 1925, s.100-101. Efendiyev O. Azerbaycan Safevî Devleti. Bakı 1993 s. 47-48. Erdebîli. Yol Ehline Kılavuz, el-Buyruk içinde. Şeyh Safiyuddin, Kara Mecmua, yayına hazırlayan İslam Karibli, Bakü 2004. , s.53. F. Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşunda ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1992. s.12; Fuad Köprülü. “Anadoluda İslamiyet Türk İstilasından Sonra Anadolu Tarih-i Dinisine Bir Nazar ve bu Tarihin Menbaları”, Darül-Fünun Edebiyat Fakültəsi Mecmuası, Sene 2, No:4,1338, s.297-310 Gölpınarlı, A., 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, İstanbul 1969, s.232. Hamidullah, Mustovfi Kazvîni, Nuzhetu’l-Kulub, Azerbaycan SSR EAREF, Katalog b.43, s. 299. Handemir, Kiyaseddin Himameddin el-Hüseynî, Habibü's-Siyer fî Ahbar-i Efrad-i Beşer. 4 cilt, Mukaddime Celaleddin Hemaî, thk. ve tashih Dr. Muhammed Debirsiyagi, Tahran 1333. s. 427; Handemir, Kiyaseddin Himameddin el-Hüseynî, Habibü's-Siyer fî Ahbar-i Efrad-i Beşer. 4 cilt, Mukaddime Celaleddin Hemaî, thk. ve tashih Dr. Muhammed Debirsiyagi, Tahran 1333. c.III, s.467-468. Handemir, Kiyaseddin Himameddin el-Hüseynî, Habibü's-Siyer fî Ahbar-i Efrad-i Beşer. 4 cilt, s.450. Hasan Bey Rumlu, Ahsenü’t-Tevârih, s. 181-123. Hınz, Walter. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd: XV.Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi, çev., Tevfik Bıyıkoğlu, Ankara 1948, s.10. Hunci, Fazlullah ibn Ruzbihan, Tarih-i Alem Aray-i Amini. Editörler Z. B. Bünyadov ve O.A. Efendiyev, Bakü 1987. S. s.80-82. İrene Melikoff. Efsaneden Gerçeğe. Çeviren. Turan Alptəkin. Cümhuriyyət kitab klubu. İstanbul. 1998. s. 203-213. İsgender Bey Türkmen, Âlem Arayi-i Abbâsi, c.I, s.28. Kazvînî, Ahmed b. Muhammed Gaffari, Tarih-i Cihan Ara, editör M. Minuvî, Tehran 1953, s.226. Kutlu Sönməz “ Ələviliyin dini statusu. Din, məzhəb, təriqət, heteredoksi, ortodoksi və ya metadoksi”. Islamiyyat. Ankara .2003.s.47”. s.70. Mazzaouı, Michel, M., The Origins of the Safawids, Wiesbaden 1972, s.80. Melikoff.İ, “Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihi Bölünme ve Sonuçları”, Alevi kimligi,tarih vakfı Yurt Yay. Istanbul 1999, s. 8-21 Melikoff.İ, “Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihi Bölünme ve Sonuçları”, Alevi kimligi,tarih vakfı Yurt Yay. Istanbul 1999, s.8-9; Prof.Dr. İsmail Mehmetov.Türk Kafkasında siyasi və etnik Yapı. Eski Çaglardan Günümüze Azerbaycan Tarihi. Ötükən nəşriyyatı. İstanbul-2009. s.364 Minorsky V.F. Materialı Dlya İzuçeniya Persidskoy Sektı "Lyudi İstinı" ili Ali-İlahi, Moskova 1911. Mir Ahmedi, Din ve Mezhep der Asr-i Safevî, Tehran. 1563. s. 43-51. Mir Ahmedi, Meryem, Din ve Mezhep der Asr-i Safevi, Tahran 1363. s. 44- 52. Monferid, M. Ferehani, Muhacerâti Ulamayi Şîa ez Cebel-e Amil be İran, Tahran 1377; . Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.102-107. Monferid, Mehdi Ferehani, Mohacerat-e Ulamay-i Şîa ez Cebel-e Amil be İran, Tahran 1377. S.22. Mümtaz Salman. Azerbaycan Edebiyyatının Kaynakları, Bakü 1986., s. 298. Nevîdî, Şirazi, Hoca Zeye’l-Abidin Ali (Abdi Beg), Tekmiletü’l-Ahbar, Tarih-e Safevîyye ez Ağaz ta 978 hicri kameri, ba mukaddime, tashih ve talikat Dr. Abdi’l-Hüseyin Nevaî, Tahran 1369. s.34. Noyan, B., Bektaşilik-Alevilik Nedir? İstanbul 1995. S.16-17. Ocak A. Y. Babailər İsyanı: Aleviliyin Tarihi Altyapısı yahut Anadoluda İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul 2000 (3.bsk). s.63. Ocak A.Y, Türklər,Türkiyə və İslam, yaklaşım,Yöntəm və yorum denemeleri, iletişim Yay. İstanbul 1999. s.43-44,46. Onat. Hasan, “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”, İslamiyat, Ankara 2003. c.V. s.117-122. Petruşevsky, “Qosudarstva Azerbaydjana v XV veke”, Bakı. 1949. s. 201. Prof.Dr. İsmail Mehmetov.Türk Kafkasında siyasi və etnik Yapı. Eski Çaglardan Günümüze Azerbaycan Tarihi.Ötükən nəşriyyatı.İstanbul-2009 .s.363. Sadettin. N., Ergün. Hataî Divanı, 1956, s.523. Şah İsmail Hatâi. Eserleri II, yayına hazırlayan Azizağa Memmedov, Bakü 1973. Şah İsmail Hatâi’nin Eserleri I, yayına hazırlayan A. Memmedov, Bakü 1966, s. 168-195. Savory, R., M. Iran Under the Safavids. Cambridge: The University Press, 1980. S.19. Tarih-i Kızılbaşan, Anonim, Farsça’dan çev, M.E. Muhammedi, Bakü, 1993; s.5. V.Minorsky. “Notes sur la secte des Ahl-e Hakk”, Revue du monde Musulman, XI,1920, s. 20-97; V.Minorsky. “Jihan-Shah Qaraqoyunlu and his poetry”, BSOAS,1954, XVI/2, s. 272-276; V.A. Gordlevskij, “Karakoyunlu” İzbrannye socenenija, III, Moscou 1962, s.391-416.
[1] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.76-77.
[2] Prof.Dr. İsmail Mehmetov.Türk Kafkasında siyasi və etnik Yapı. Eski Çaglardan Günümüze Azerbaycan Tarihi. Ötükən nəşriyyatı. İstanbul-2009. s.363.
[3] Fuad Köprülü. “Anadoluda İslamiyet Türk İstilasından Sonra Anadolu Tarih-i Dinisine Bir Nazar ve bu Tarihin Menbaları”, Darül-Fünun Edebiyat Fakültəsi Mecmuası, Sene 2, No:4,1338, s.297-310
[4] Melikoff.İ, “Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihi Bölünme ve Sonuçları”, Alevi kimligi,tarih vakfı Yurt Yay. Istanbul 1999, s. 21
[5] Ocak A.Y, Türklər,Türkiyə və İslam, yaklaşım,Yöntəm və yorum denemeleri, iletişim Yay. İstanbul 1999. s.43-44,46.
[6] Ocak A. Y. Babailər İsyanı: Aleviliyin Tarihi Altyapısı yahut Anadoluda İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul 2000 (3.bsk). s.63.
[7] Melikoff.İ, “Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihi Bölünme ve Sonuçları”, Alevi kimligi,Tarih vakfı Yurt Yay. Istanbul 1999, s.8-9.
[8] Fuad Köprülü. “Anadoluda İslamiyet Türk İstilasından Sonra Anadolu Tarih-i Dinisine Bir Nazar ve bu Tarihin Menbaları”, Darül-Fünun Edebiyat Fakültəsi Mecmuası, Sene 2, No:4,1338, s.297-310
[9] Melikoff.İ, “Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihi Bölünme ve Sonuçları”, Alevi kimligi,tarih vakfı Yurt Yay. Istanbul 1999, S.220.
[10] Prof.Dr. İsmail Mehmetov.Türk Kafkasında siyasi və etnik Yapı. Eski Çaglardan Günümüze Azerbaycan Tarihi.Ötükən nəşriyyatı.İstanbul-2009. s.365.
[11] Prof.Dr. İsmail Mehmetov.Türk Kafkasında siyasi və etnik Yapı. Eski Çaglardan Günümüze Azerbaycan Tarihi. Ötükən nəşriyyatı. İstanbul-2009. s.365.
[12] Prof.Dr. İsmail Mehmetov.Türk Kafkasında siyasi və etnik Yapı. Eski Çaglardan Günümüze Azerbaycan Tarihi.Ötükən nəşriyyatı. İstanbul-2009. s.365.
[13] İrene Melikoff. Efsaneden Gerçeğe.çeviren. Turan Alptəkin. Cümhuriyyət kitab klubu. İstanbul. 1998. s. 212.
[14] İrene Melikoff. Efsaneden Gerçeğe. Çeviren. Turan Alptəkin. Cümhuriyyət kitab klubu. İstanbul. 1998. s. 213.
[15] Prof.Dr. İsmail Mehmetov.Türk Kafkasında siyasi və etnik Yapı. Eski Çaglardan Günümüze Azerbaycan Tarihi.Ötükən nəşriyyatı.İstanbul-2009. s.365.
[16] İrene Melikoff. Efsaneden Gerçeğe.çeviren. Turan Alptəkin. Cümhuriyyət kitab klubu. İstanbul. 1998. s. 211.
[17] V.Minorsky. “Notes sur la secte des Ahl-e Hakk”, Revue du monde Musulman, XI,1920, s. 20-97; V.Minorsky. “Jihan-Shah Qaraqoyunlu and his poetry”, BSOAS,1954, XVI/2, s. 272-276; V.A. Gordlevskij, “Karakoyunlu” İzbrannye socenenija, III, Moscou 1962, s.391-416.
[18] İrene Melikoff. Efsaneden Gerçeğe.çeviren. Turan Alptəkin. Cümhuriyyət kitab klubu. İstanbul. 1998. s. 203.
[19] İrene Melikoff. Efsaneden Gerçeğe.çeviren. Turan Alptəkin. Cümhuriyyət kitab klubu. İstanbul. 1998. s. 203.
[20] Melikoff.İ, “Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihi Bölünme ve Sonuçları”, Alevi kimligi,tarih vakfı Yurt Yay. Istanbul 1999, S.220.
[21] Onat. Hasan, “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”, İslamiyat, Ankara 2003. c.V. S.121.
[22] Onat, Hasan, “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”, İslamiyat, Ankara 2003. c.V. S.121.
[23] Melikoff.İ, “Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihi Bölünme ve Sonuçları”, Alevi kimligi,tarih vakfı Yurt Yay. Istanbul 1999, s.8-9; Prof.Dr. İsmail Mehmetov.Türk Kafkasında siyasi və etnik Yapı. Eski Çaglardan Günümüze Azerbaycan Tarihi. Ötükən nəşriyyatı. İstanbul-2009. s.364
[24] Prof.Dr. İsmail Mehmetov.Türk Kafkasında siyasi və etnik Yapı. Eski Çaglardan Günümüze Azerbaycan Tarihi.Ötükən nəşriyyatı. İstanbul-2009.s.363.
[25] Kutlu Sönməz “ Ələviliyin dini statusu. Din, məzhəb, təriqət, heteredoksi, ortodoksi və ya metadoksi”. Islamiyyat. Ankara .2003.s.47”. s.70.
[26] Noyan, B., Bektaşilik-Alevilik Nedir? İstanbul 1995. S.16-17.
[27] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.69
[28] Savory, R., M. Iran Under the Safavids. Cambridge: The University Press, 1980. S.19.
[29] Handemir, Kiyaseddin Himameddin el-Hüseynî, Habibü's-Siyer fî Ahbar-i Efrad-i Beşer. 4 cilt, Mukaddime Celaleddin Hemaî, thk. ve tashih Dr. Muhammed Debirsiyagi, Tahran 1333. s. 427;
[30] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. s.69.
[31] Tarih-i Kızılbaşan, Anonim, Farsça’dan çev, M.E. Muhammedi, Bakü, 1993; s.5.
[32] Petruşevsky, “Qosudarstva Azerbaydjana v XV veke”, Bakı. 1949. s. 201.
[33] Şah İsmail Hatâi’nin Eserleri I, yayına hazırlayan A. Memmedov, Bakü 1966, s. 168;
[34] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. s.99.
[35] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S. 99.
[36] Nevîdî, Şirazi, Hoca Zeye’l-Abidin Ali (Abdi Beg), Tekmiletü’l-Ahbar, Tarih-e Safevîyye ez Ağaz ta 978 hicri kameri, ba mukaddime, tashih ve talikat Dr. Abdi’l-Hüseyin Nevaî, Tahran 1369. s.34.
[37] Şah İsmail Hatâi’nin Eserleri I, yayına hazırlayan A. Memmedov, Bakü 1966, s. 195.
[38] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. s.102.
[39] Mir Ahmedi, Meryem, Din ve Mezhep der Asr-i Safevi, Tahran 1363. s. 44.
[40] Onat, Hasan. “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”, İslamiyat, Ankara 2003. s.117.
[41] F. Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşunda ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1992. s.12;
[42] Barthold, V., Soçinenıye II, Moskova 1963, s.748; Petruşevsky, İ.P., Gosudarstva Azerbaydjana V -XV Veke, Bakı.1949. s.205; Efendiyev, O. Azerbaycan Safevî Devleti, Bakı.1993. s.35.
[43] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S. 46-50.
[44] Hınz, Walter. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd: XV.Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi, çev., Tevfik Bıyıkoğlu, Ankara 1948, s.10.
[45] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.51
[46] Hamidullah, Mustovfi Kazvîni, Nuzhetu’l-Kulub, Azerbaycan SSR EAREF, Katalog b.43, s. 299.
[47] Hasan Bey Rumlu, Ahsenü’t-Tevârih, s.123.
[48] Allouche, Adel, Osmanlı-Safevî İlişkileri, çev., Ahmed Emin Dağ. Ankara Yayınları, İstanbul 2001. s.43.
[49] Gölpınarlı, A., 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, İstanbul 1969, s.232.
Erdebîli. Yol Ehline Kılavuz, el-Buyruk içinde. Şeyh Safiyuddin, Kara Mecmua, yayına hazırlayan İslam Karibli, Bakü 2004. , s.53.
[50] Hunci, Fazlullah ibn Ruzbihan, Tarih-i Alem Aray-i Amini. Editörler Z. B. Bünyadov ve O.A. Efendiyev, Bakü 1987. S. s.80-82.
[51] Abbaslı, Mirza. “Safevîler’in Kökenine Dair”, Belleten XL, Ankara 1976. S. 309.
[52] Erdebîli. Yol Ehline Kılavuz, el-Buyruk içinde. Şeyh Safiyuddin, Kara Mecmua, yayına hazırlayan İslam Karibli, Bakü 2004. , s.53.
[53] Bartold. V.V. Mesto Pri Kaspiyskiy Oblastey Visternii Musulmanskogo Mira, Bakü 1925. S. 100-101.
[54] Mir Ahmedi, Din ve Mezhep der Asr-i Safevî, s. 43;
[55] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S. 59.
[56] Allouche, Adel, Osmanlı-Safevî İlişkileri, çev., Ahmed Emin Dağ. Ankara Yayınları, İstanbul 2001. s.44-45.
[57] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.58.
[58] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. . s.75.
[59] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.76.
[60] Hasan Bey Rumlu, Ahsenü’t-Tevârih, s. 181;
[61] Mazzaouı, Michel, M., The Origins of the Safawids, Wiesbaden 1972, s.80.
[62] Mümtaz Salman. Azerbaycan Edebiyyatının Kaynakları, Bakü 1986., s. 298.
[63] Sadettin. N., Ergün. Hataî Divanı, 1956, s.523.
[64] Şah İsmail Hatâi. Eserleri II, yayına hazırlayan Azizağa Memmedov, Bakü 1973.
[65] Handemir, Kiyaseddin Himameddin el-Hüseynî, Habibü's-Siyer fî Ahbar-i Efrad-i Beşer. 4 cilt, Mukaddime Celaleddin Hemaî, thk. ve tashih Dr. Muhammed Debirsiyagi, Tahran 1333. c.III, s.467-468.
[66] Kazvînî, Ahmed b. Muhammed Gaffari, Tarih-i Cihan Ara, editör M. Minuvî, Tehran 1953, s.226.
[67] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S. 56.
[68] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S. 56.
[69] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.58.
[70] Kazvînî, Ahmed b. Muhammed Gaffari, Tarih-i Cihan Ara, editör M. Minuvî, Tehran 1953, s.226.
[71] İsgender Bey Türkmen, Âlem Arayi-i Abbâsi, c.I, s.28.
[72] Handemir, Kiyaseddin Himameddin el-Hüseynî, Habibü's-Siyer fî Ahbar-i Efrad-i Beşer. 4 cilt, s.450.
[73] Mir Ahmedi, Din ve Mezhep der Asr-i Safevî, Tehran. 1563. s. 51.
[74] Mir Ahmedi, Meryem. Din ve Mezhep der Asr-i Safevî, Tehran. 1363. s. 52.
[75] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.86.
[76] Barthold, V.V., Mesto Pri Kaspiyskiy Oblastey Visterii Musulmanskogo Mira, Bakü, 1925, s.100-101.
[77] Abbaslı Mirza “Safevilerin Kökenine Dair”, Belleten XL Ankara 1976. s.288.
[78] Abbaslı Mirza “Safevîlerin Kökenine Dair”, Belleten XL Ankara 1976. S.288
[79] Allouche, Adel. Osmanlı-Safevî İlişkileri, , çev. Ahmed Emin Dağ. Ankara yayınları. İstanbul 2001. s.295. s.39.
[80] Efendiyev O. Azerbaycan Safevî Devleti,. Bakı 1993 s. 47.
[81] Efendiyev O. Azerbaycan Safevî Devleti. Bakı 1993 s. 48.
[82] Onat. H. “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”, İslamiyyət, Ankara 2003. s. 122.
[83] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. . S. 97
[84] Monferid, Mehdi Ferehani, Mohacerat-e Ulamay-i Şîa ez Cebel-e Amil be İran, Tahran 1377. S.22.
[85] Minorsky V.F. Materialı Dlya İzuçeniya Persidskoy Sektı "Lyudi İstinı" ili Ali-İlahi, Moskova 1911. Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. “. s.97-98.
[86] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. . s.98
[87] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S. 86.
[88] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. s.103.
[89] Monferid, M. Ferehani, Muhacerâti Ulamayi Şîa ez Cebel-e Amil be İran, Tahran 1377; . Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.102-107.
[90] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.103.
[91] Azerbaycanda Şiiligin yayılma süreci. Doktora tezi. Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü temel İslam Bilimleri (İslam mezhebleri tarihi) anabilim dalı. Hazırlayan Shahı Ahmadov. Ankara-2005. S.104
MANŞET XƏBƏRLƏRİ
