İŞIQLI ATALI
1-CI YAZI
Füzuli bənzərsiz eşq şairidir, gerçəkdən aşiqliyin örnəyidir. Onun yaradıcılığında mahiyyətcə insanın eşq adlı ülvi hissi öyülür, aşiqlik ən böyük insani aqibət kimi təqdim olunur. Füzuli şair olduğu dərəcədə habelə alimdir, filosofdur - dünyagörmüş müdrikdir. Yaradıcı insan olaraq universallığı ona fikrini bənzərsiz biçimdə ifadə etməyə imkan verir. Ayrıca olaraq qəzəllərində məna-biçim birliyi aşiq – insanın (Füzulinin) iç dünyasının sirli-sehrli ənginliklərindən agah olmaq üçün yetkin soraqlar verir. Füzulinin şair ustalığı sözün zəngin ifadə çalarlarını tapmasında, fərqli məqamlarda işlədə bilməsindədir. İlahi mənaçılıq axtarışları ifadə ustalığı ilə birləşir – bənzərsiz ustadlıq görünür, bilinir.
Füzuli bənzərsiz aşiqdir. Eşqin Füzuli ölçüsü təkcə ədəbiyyat üçün deyil, ümumən insani yaşamımız üçün də ölçüdür. Ancaq bu gün ədəbiyyatda belə anlaşılması çətin olan Füzuli eşqi ictimai həyatda da şübhəsiz, çətin anlaşılır. Füzuli eşqi insanın inamının, idrakının, mənəviyyatının, iradəsinin yüksək ölçüdə var olmasını tələb edir. Eşq yolunda aşiq hər cür cəfalara dözür, içdən dəyişir, dəyişməzliyə - əsil aşiqliyə yetir, var olur. Füzuli eşqində hərcayilik yoxdur, adilik yoxdur, adiləşdirmə yoxdur. Bu, aşiqliyin Füzuli ölçüsüdür. İnsanın başqasına – sevdiyinə bu ölçüdə yanaşması bənzərsizlikdir. Bu ölçüdə sevgi tapmaq çətindir. Füzuli çağında ədəbiyyatın gerçək imkanlarını aşır, insanın insanlıq imkanlarına yetir, duyğularını ilahilik ölçüsündə ifadə edə bilir. Hissiyyat iradə ilə birləşir, mənəviyyat aşiqin inamının yenilməzliyindən soraq verir. Burada Füzulinin aşiq obrazını gerçək aləmlə - yaşamla bağlamaq demək olar, ağla sığmır. Bu, ilk növbədə idealda mümkündür, ancaq gerçəkləşməsi çətindir. Çətin yolun doğruluğu isə danılmazdır. Yalnız bu cür ideala uyğun, idealı təsdiq edən eşq örnəkləri bəşərin mənəvi inkişafında ayrıca rol oynayıb, bundan sonra da belə olacaq. Bu cür obrazın yeri – ünvanı yüksək idraklı aşiqin ürəyidir. Ürək burada yüksək hissiyyatlı, əslində beynin özü demək olan orqandır...
Füzulinin aşiq qəhrəmanı ruhunun yetkin ifadəsidir. Bədiyyatı dinin məntiqini ötür, dini düşüncədə ilişib qalmır.
Füzuli eşqi insana səcdə üzərində qurulub. Füzuli eşqi Asif Ata demişkən, gerçəkdən din ölçüsünə qaldırır, dinləşdirir. Onun qəzəllərində insana – sevdiyinə səcdəli eşq o dərəcədə ülvi, ucadır ki, ilahiliyin obrazını insanın şəxsində görürük. Orta yüzillərdə dinin qılıncının hər tərəfinin kəsdiyi bir zamanda Füzulinin şair eşqinin dindən gələn obrazlara da sevgi ünvanı kimi görünməsi gerçəkliyi var. Ancaq Füzuli eşqinin bunca bənzərsizliyi onun insanın ilahi imkanlarını fitrətən duyması, dərki, yüksək bədiyyatla ifadə etməsidir. Füzuli duyur, görür ki, aşiqlik insanın insanı duyması, bilməsidir. Həqiqətin ünvanı – insanın içidir. Aşiq özünü yaratdığı dərəcədə sevdiyini yaradır. Özünü yarada bilməyən sevgi ünvanını tapa bilmir. Sevənin sevilməməsi gerçək həyatda faciədir. Füzulinin ilahi ölçüdəki sevgisi qarşılığını aşiq Füzulinin əhli-kamal olmasında, yəni yetkinləşməsində tapır.
Füzulinin aşiq obrazı mütləq insani keyfiyyətlərə yetmiş insandır. Füzulinin eşqi dedikdə onun İnsana – Mütləqləşdirdiyi varlığa olan bənzərsiz sevgisi nəzərdə tutulur. Sevgilinin vəslinə yetmək özünün mənəvi-insani imkanlarını anlamaq deməkdir.
Füzulinin aşiq obrazının vəslə yetməsi – ruhsal olaydır. Onun vüsalı mahiyyətcə fiziki qovuşmağa hesablanmır. Bu ölçüdə eşqi anlamaq çətin olur. Ancaq Füzulinin zamanından üzü bəri indi də anlayanlara eşqin ucalığını, bənzərsizliyini göstərir, sabah da belə olacaq. Mahiyyətcə eşq əlçatan görüldüyü, sanıldığı dərəcədə əlçatmazdır. Yalnız insanlıq imkanına yetən – həqiqəti anlayan aşiqliyə yüksəlir. Aşiqliyə yetmək – insanlığa yetməkdir. Eşqə yüksələnin halı çağındakılardan tam fərqli, bənzərsiz olur, deməli, özünü-eşqini ifadəsi də bənzərsizdir. Füzulinin özünüifadəsi ona görə bənzərsizdir ki, çağının düşüncəsində ilişib qalmır, həqiqətə yüksəlir.
Nəsimi və Füzuli: Hürufilik və Sufilik.
Həqiqətə yüksəlmək Füzulidə sufiyanə, Nəsimidə hürufiyanədir. Füzulinin eşqi gerçəkliyi ötdüyü dərəcədə İnsana yetir. İnsana yetmək elə İnsanlığa yetməkdir. Eşqin ünvanını tapan Füzuli müdrikdir, müdrikliyində ardıcıldır, bənzərsizdir. Nəsiminin aşiq sevgisi ilə Füzulinin aşiq sevgisinin tutuşdurulması bizə hürufiliklə sufiliyin fərqini tam aydınlaşdırmağa imkan verir. Nəsimi sevgisində hürufiliyə xas açıqlıq, qətilik göstərir. Bu, Fəzlullah Nəiminin fəlsəfəsindən gələn, mahiyyətcə “Din içində Din” olan hürufiliyin İnsanı ilahiləşdirmək – Allahlaşdırmaq məntiqinə - gerçəkliyinə əsaslanır. Nəsiminin sevdiyi – öydüyü, ilahiləşdirdiyi aşiq, kamil İnsan obrazı Fəzlullah Nəimi idi. Nəsimi Nəimini hər şeydən uca tutur, vəsf edir, örnək göstərir. Bu sevginin bənzərsizliyi, ona yetmək üçün zamanı aşan açıq döyüşkənlik ortadadır. Nəsiminin də yaradıcılığında dindən gələn, gerçək tarixi-dini obrazlaşdırmalar var. İndi Nəsiminin yuxarıda söz açdığımız ilahiləşdirmə məntiqi ilə bunun arasında uyumluq tapmaq olurmu?
Dinin hökmünün qarşısıalınmaz olduğu zamanda yaşayan Nəsimi fikirlərini daha çox rəmzləşdirirdi. Nəimi də buna məcbur olmuşdu. Ancaq bütün hallarda Fəzlullahı Həq (Həqiqət ünvanı – Allah) deyə öyməsi, şeirlərində açıq obrazlaşdırması faktdır.
Fəzl-i həqdir vaqif-i əsrarımız,
Fəzl-i həqdəndir qamu ənvarımız.
Fəzl-i həq göstərmiş idi karımız,
Fəzl-i həqdir, fəzl-i həq memarımız.
Nəsiminin açıq, hürufiyanə biçimdə Həqqi (Fəzlullahın şəxsində İnsan obrazını) öyməsini Füzuli Eşq adlı dünyasında insan obrazını - sufiyanə, daha çox gizli, özünəməxsus edir. Burada Füzuliyə ehtiyatlılıq xasdır. O, fikirlərini niyə daha çox ehtiyatla, hərdən də açıq ifadə edir? Füzulidə Nəsimidən fərqli olaraq gerçək həyatındakı ikiliklər (təzadlılıq) özünü göstərir, yaradıcılığına yansıyır. Görünür, Füzuli Nəsimi aqibətini yaşamaq istəmir. Ancaq Füzulinin sufiliyi onun İnsan ucalığını öyməsini, din ölçüsündə təqdim edəndə belə gizlədə bilmir. Füzulinin fikir ustadlığı, sözü bənzərsiz demək ustalığı özünü aydınca göstərir. O da Nəsimi kimi bütün hallarda dinin sınırlarını – “həddini bilmə” ölçəyini anlayır. Anladığı dərəcədə aşır, insana – İnsanlığa yetir...
Asif Atanın bu mövzuda fikri yadımdadır: “Sufilər Allaha yetib onda itirdilər, Hürufilər Allaha yetib Allah olurdular”...
Füzulinin Eşqi ən yüksək mənəvi olay olaraq ifadə etməsi birbaşa, mahiyyətcə İnsana – Sevgiliyə aiddir. Dinin ölçüsündə belə bir sevgiyə icazə (imkan) yoxdur. İslamda Allah dərkolunmazdır. Ancaq öncə Nəsiminin, sonra da tarix baxımından Füzulinin eşqdə kamilləşdikləri, hər birinin halını yüksək, bənzərsiz mahiyyətdə ifadə etdikləri ortadadır. Bu mənəvi olaylar İnsanın İlahiləşdirilməsinin (Nəsiminin, Füzulinin din qaydalarından, ölçüsündən ötə kamilləşdiklərinin) sübutudur.
İnsanı – sevdiyini hər şey saymaq Allahlıq iddiasıdır. Sevdiyini Allah sayan özünü içdən Allah saymasa, sevə bilməz. Nəsiminin məntiqi bunu deyir. Füzulidə bu məntiq zahirən başqa cür görünsə də, bilinsə də, ancaq sufiyanəliyi az qala hürufilik geyimindədir. Sevgi İnsanı gerçəkdən, Füzuli demişkən, əhli-kamal eləyir. İnsan dində Allahı dərk edə bilmir. Dərk edə bilmədiyini mahiyyətcə sevmək olmur, burada daha çox qorxmaqdan (fobiyadan) danışmaq olar. Nəsimi Nəiminin şəxsində İnsanı ruhunun gözüylə görmüş və sevmişdi. Bu ilahi sevgi onu həm də qorxusuzluğa çatdırmışdı. Poeziyamızda Nəsimiyə kimi sevdiyini Allahlaşdırmaq – qorxunu aşmaq, aləmə car çəkmək amili bu dərəcədə açıq, yetkin obrazlı, heyrətli, vəcdli ifadə olunmamışdı.
Qəmərçöhrəm, pəriruyim, zərifim, şuхumü şəngim,
Hicazım, Kəbəvü Turim, bеhiştim, hurü rizvanım.
Füzuli də mahiyyətcə Nəsimi kimi qorxusuzluğa çatmışdı. O da Nəsimi kimi sevdiyini axıracan sevir. Dini obrazlara sevgisi isə ona fikirlərini mahiyyətcə “gizlətmək” üçün gərək olur. Asif Ata yazır: “Füzulidə aşiqlikdən yüksək idrakilik yoxdur. Dərd idrak dərsidir Füzulidə, müdriklik məktəbidir, kamillik yoludur, insanı zaman üzərində yüksəldən. Eşq insanı gerçəklik üzərində yüksəldir, bu, idraki yüksəlişdir, idrakın yüksəlməsidir – həqiqətçilik dərdiylə, əzabıyla, səbriylə, dözümüylə bir yerdə. Eşq insanın idrak göyüdür; idrak eşqdə göyləşir, əsilləşir, saflaşır. Eşqsizlik Füzulidə idraksızlıqdır; Aşiqi eşqdən qorumaq naşılıqdır. Eşq divanəliyində sonsuz idrakilik var, eşqsiz beyində idraksızlıq yuva qurub”.
Füzuli qəzəllərində mifoloji obrazlar. Allah (Tanrı, Rəb). Füzuli qəzəllərində Allah obrazının əvəzləyicisi kimi “Rəb” anlayışına daha çox rast gəlinir. Rəb İslamda Allahın adlarından biridir. Füzulidə bu obrazın daha çox işlənməsinin səbəbi şübhəsiz, dindən gəlir, habelə Füzulinin poetik ruhuna uyğun görünür, daha yığcamdır və s.
Mənim tək hiç kim zarü pərişan olmasın, ya Rəb!
Əsiri-dərdi-eşqü daği-hicran olmasın, ya Rəb!
Füzuli eşqinin cəmiyyətdəkilərə qətiyyən bənzəmədiyi aydındır: o, halından məmnundur, eşq dərdinin daha da artırılmasını diləyir. Rəb obrazı onun əzab artıranıdır. Başqaları Allahdan dərdlərinin az olmasını diləyirlər, dərdin onun iradəsiylə hətta yox olacağına, dində deyilən kimi əməlisaleh yaşasalar, cənnətə belə düşəcəklərinə inanırlar. Füzuli isə cənnətini burda tapır, əzabının artması onun üçün cənnət feyzinin artması deməkdir. Şair üçün dinin Rəb, ya başqa əsas obrazları əzablı (yəni fərəhli) dünyasının daha da gözəlləşdirilməsi (əzablandırılması) üçündür.
Füzuli buldu gənci-afiyət meyxanə küncündə,
Mübarək mülkdür, ol mülk viran olmasın, ya Rəb!
Füzuli həqiqətini meyxanada tapır, dinin dediyi cənnətdə yox. Qəzəldə yuxarıda danışdığımız ikilik (Dəmadəm cövrlərdir çəkdigim birəhm bütlərdən, Bu kafərlər əsiri bir müsəlman olmasın, ya Rəb!) var, ancaq əsas istək aydındır: Eşq adlı dünyanın sultanı olan Füzuli özünü burada məmnun sayır.
Ol büt əbrusin qoyub mehrabə döndərmən üzüm,
Qoy məni, zahid, mana çox vermə Tanriçün əzab.
Bütün qaşı mehrabdan üstündür. Budur Füzulinin mehrabı: Aşiqi əbrudən döndərmək Tanrıya əzab vermək deməkdir. O deməkdir ki, aşiq Füzulinin Tanrısı – Sənəmdir.
Ey Füzuli, hər əməl qılsan xətadır, qeyri-eşq,
Budurur mən bildigim, “vəllahü ə’ləm bis-səvab”
(Tərc: Doğrusunu Allah daha yaxşı bilər).
Eşqdən başqa hər hansı əməl Füzuli üçün xətadır. Füzuli buna əmindir, ancaq “özünüsığorta üçün” “vəllahü ə’ləm bis-səvab” ifadəsini işlədir. Ustalıqla deyilmiş fikir Füzulinin qənaətini demək olar, pərdələmir, çünki aşiqin fikrindən əl çəkməyəcəyi, bunu sözməsəli işlətdiyi aydındır.
Cövri könlümdür çəkən, gözdür görən rüxsarını,
Allah, Allah, kam alan kimdir, çəkən kimdir təəb.
Aşiqin əzabı əslində bitmir, göz sevdiyinin üzünü görsə də. Burada Allaha müraciət vəcdə gəlməni, heyrəti, təəccübü bildirir.
Sorman ol mahilə hali-dilimi, Tanrı üçün,
Biləli onu, özüm bilməzəm, Allah bilir.
Beytdə Tanrı-Allah eyniyyəti var, şair fikrini həmişəki kimi usta çatdırır: Aysifətli sənəm Tanrıdır. Füzuli bunu bildiyi dərəcədə bilmir, daha çox həqiqət Allaha əyandır. Allahın Füzulinin eşqinə şahidliyi mifoloji obrazın daha fərqli anlaşılmasına - insanlaşdırılmasına, ağılda bu cür dərkinə imkan yaradır. Füzulinin Allah obrazına ərkli davranışı səmimi qavranılır, qarşılanır, doğma hissiyyat yaradır, ehkamçını belə qıcıqlandırmır.
Əslində Füzulinin Aşiq obrazı, yəni özü aysifətli sevgilisini dərk etdiyi dərəcədə Tanrılaşdırır... Burada həm də Tanrı-Allah təzadı var. Şair qədim türk təfəkküründən gələn Tanrı obrazını İslamdan gələn Allah obrazı ilə qarşılaşdırır. Bu qarşılaşdırmada obrazların hansınınsa üstünlüyü göz önünə gəlmir, idrak bunu mübahisə predmetinə çevirmir. Füzuli diqqəti aysifətliyə yönəldib; meydanda yaratdığı olayın təsiri açıq-aydın görünür...
Kimsə ol bədxuyə izhar edə bilməz halımı,
Ey sürudi-nalə, Tanriçün, sən olğıl çarəsaz.
Burada sevgilinin aşkar olaraq Tanrı sayılması var. Füzulinin eşqi bu dərəcədə uca, zamanın, dinin ölçülərini aşandır.
Cəhənnəm. Kafər ki, degil mö’tərifi-nari-cəhənnəm,
İmanə gələr atəşi-hicranını görgəc.
Beytdə sevgilinin “atəşi-hicranı” insanı kamilləşdirən, həqiqət suyu içirən meydir. Cəhənnəm qorxusu var, cəhənnəmin bitməyən əzabı var; Füzulinin eşqində isə qorxutmaq yoxdur, həqiqətə - İnsana yetirmək var. Həqiqətin ünvanı – sevənin ayrılıq odunda əbədi yanmasıdır. Bu, artıq sevən üçün Cənnətdir. Füzuli demək olar, hər qəzəlində öz “Cənnəti” haqqındakı təsvirlərindən birini ilahi rəssam kimi bənzərsiz bədii lövhələrlə çəkir.
Füzulinin Cənnətində həqiqəti anlamaq və anlatmaq var. O cənnətə düşmək istəyən asanlıqdan keçməyi, çətinliyi seçməyi bacarmalıdır. Yalnız həqiqət üçün yaşayanlar “əbədi cənnətdə” ola bilərlər.
(Ardı var)
