Hüseyn Cavidin dünyagörüşündə milli fəlsəfi və türkçülük görüşləri

AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun
Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir
fəlsəfəsi şöbəsinin müdiri, dos., dr. Faiq Ələkbərli

III yazı

Hüseyn Cavidin “Uçurum” faciəsində də prinsip etibarilə əsas məsələ İnsan, Təbiət (Kainat) və Yaradan üçlüyü ilə bağlıdır. Məhz gənc filosof Əkrəm bu suallara cavab axtararkən yaşlı filosof Uluğ bəy ona belə bir “həqiqəti” deməli olur:

Əvət bir çox bilgiclər,

Filosoflar, ədiblər

Sənin kimi bu yolda

Haqq ictihad etmişlər.

Hər kəs duymaq istəmiş

Müəmmalı xilqəti,

Dərk olunmaz Tanrını,

O sarsılmaz qüvvəti.

Hər kəs uçduqca uçmuş,

Yüksəldikcə yüksəlmiş,

Fəzaları aşdıqca

Çırpınıb vəcdə gəlmiş,

Fəqət şəhpəri yanmış,

Şaşqın bir qartal kimi

Qeyb etmişdir, nəhayət

İzlədiyi kövkəbi.

Sarmaq istərkən bütün

Kainatı bir anda,

Donub qalmış ən kiçik

Bir zərrə qarşısında. [1]

Deməli, Cavid üçün bu məqamda Tanrı varsa belə, o dərk olunmazdır, daha doğrusu insan idrakı Onu dərk etmək gücündə deyil. Hətta, peyğəmbərlər və filosoflar belə Onu heç zaman tam dərk edə bilməmiş, sadəcə hərəsi özü üçün bir-iki idrak damlası ilə kifayətlənmişlər və çox dərinə getməkdə aciz qalmışlar. Bunu, yenə də Uluğ bəyin dilindən Cavid belə ifadə edir:

Böyük İbn Sinalar, Sokratlar, Əflatunlar,

Dahi bir ustad ikən əcəb, nə buldu onlar?!

Fəlsəfə bir çxılmaz yol ki, yormuş hər kəsi,

Çoxlarını boğmuş da, duyulmaz olmuş səsi.[2]

Bu o anlama gəlir ki, Yaradanın var olub-olmamasını dərk, var olduğu təqdirdə də Onun dərki insan üçün əsasən sirrdir, çıxılmazlıqdır, ancaq yenə də Onun dərkinə doğru can atmaq da İnsanın xislətindədir. Ona görə də, İnsan Yaradanı gah sonsuz Kainatda, gah Təbiətin özündə, gah öz Qəlbində arayıb-axtarır. Bütün bunların hər birisi də İnsan şüuru üçün olduqca çətinliklər yaradır, müxtəlif çıxılmazlıqlara aparır.Çünki bəzi qənaətləri insanı Yaradanın Təbiətdə, digər qənaətləri Kainatda, üçüncüsü Qəlbində, dördüncüsü tamam başqa bir məkan və zamanda, beşincisi ağılasığmaz yerlərdə, altıncısı çox sadə yerlərdə axtarıb tapır.

Cavid onu idrak etməkdə çətinlik çəkirdi ki, Yaradanda dəyişilmə varmı-yoxmu, ancaq sonsuz Kainatda, Təbiətdə (Dünyada) və İnsanda bu dəyişilmələrin olması sirr deyil:

Yox təbiətdə eylə bir qüvvət

Əbədi, həm də payidar olsun.

Həp dəyişməkdədir bütün xilqət,

Həp dəyişməkdədir bütün fünun.

Olmayan varmı inqilaba zəbun?

Seyr edin iştə kainatı bütün

Devrilir hər addımda bir əzəmət,

Dinləməz dünki hadisatı bu gün,

Parlıyor hər dəqiqə bir hikmət.

Hər qaranlıqda çırpınır bir nur,

Hər həqiqətdə bir xəyal uyuyur. [3]

Maraqlıdır ki, H.Cavid bir tərəfdən Yaradanın varlığını qəbul etsə də, digər tərəfdən o, Yaradanı səmavi dinlərdəki, o cümlədən İslam dinindəki Allah anlayışından xeyli dərəcədə fərqli başa düşür. Məsələn, Cavidin dərk etdiyi Yaradanın cənnət və cəhənnəmi, dindəki cəhənnəm və cənnətdən fərqlənir. Ona görə də, o, bəzi şeirlərində, dramlarında yazırdı ki, cənnəti yalnız o dünyada xəyal etmək deyil, real aləmin özündə də görmək olar:

Ruhim yenə ləbrizi-sədaət..

Ya Rəbb, bu nə tufani-lətafət?!

Göydən Yerə enmiş kimi cənnət,

Yer-yer saçılır nuri-məsərrət…

Bu lövheyi-ülviyyətə əlbət

Röya deyəməm, eyni-həqiqət.

Deməli, Cavidə görə, o dünyadakı cənnət və cəhənnəmin bir surəti həm də yaşadığımız real aləmdədir. Bu o anlama gəlir ki, bu dünyada cənnət və cəhənnəmi bədənimizlə yaşayırıqsa, o dünyada isə ruhumuzla bunun şahidi olacağıq. Hər halda o, inanırdı axirət dünyasında da cənnət mövcuddur və ruhən orada olacaqdır:

Məni həp parça-parça doğrasalar,

Ruhim ölməz, səmayi-eşqə uçar,

Uçar, ən möhtəşəm fəzalar aşar,

Yenə cənnətdə həp səninlə yaşar.

Bütün bunlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, din məsələsində şairin üsyanı Yaradana və İslama deyil, Yaradanın və İslamın adından sui-istifadə edən ruhanilərədir. Cavid məhz onların mənfi əməlləri sayəsində insanların İslam dini haqqında yanlış təsəvvürlərə malik olduğuna inanır. Bu baxımdan o, hesab edir ki, Allahın heç bir dini, o cümlədən İslam elmə qarşı yönəlməmişdir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, əgər dinlərlə insanla arasında problem varsa (var da), bunun günahı həmin dinləri doğru-dürüst təbliğ etməyənlərdədir. Məsələn, İslam dinində qadınların başının və üzünün örtülməsi məcburi olaraq qadağan edilmədiyi halda, müxtəlif yozumlar nəticəsində belə bir halı müşahidə edirik. Cavidin fikrincə, halbuki qadınların üzü, ya da başı bağlı gəzməsinin İslama heç bir aidiyyatı yoxdur, onların azadlığını əllərindən alanlar yalançı hədislər, yalançı ruhanilərdir: “Xalqı uçurumlara yuvarlayan bir qanun isə pək çürük və mənasız bir əfsanə deməkdir. Bir də nə İslam şüarı, nə türklük səciyyəsi qadınlara “örtün” deyə, əsla məcbur etməz və bu hal yalnız etiqaddan doğma bir məhkumiyyətdir ki, o da gec-tez zail olar”.[4]

Ümumiyyətlə, qadınların üzü bağlı, yaxud üzü açıq gəzməsi vicdan məsələsidir. Bu baxımdan H.Cavid də Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Hadi, Əhməd bəy Ağaoğlu kimi, İslamın yeniləşməyə zidd olmaması qənaətinə gəlmiş və hesab etmişdir ki, təbiətdə hər bir şey dəyişməkdə, inkişafdadır. İslam isə, heç vaxt dəyişilməyin, yenilşəməyin əleyhinə olmamışdır. Üstəlik, Cavid digər dinlərlə müqayisədə İslam dininin bir addım öndə olduğuna inanmışdır. Onun fikrincə, fiziki cəhətdən Günəş tək olub bütün insanlara eyni dərəcədə nur verdiyi kimi, yalnız İslam dini mənəvi anlamda buna qadirdir:

Arqadaşlar! Şu parlayan günəşin,

Feyzi birdir cihanda hər kəs için.

Türk, hindu, ərəb, əcəm bilməz,

Nuru hər yanda artar, əksilməz.

Mənəvi bir günəş də var: nəvvar –

O da İslam dinidir, parlar.

Parlar, afaqı nurə qərq eylər.

Həq, həqiqət nədirsə həp söylər.[5]

27 aprel işğalından sonra Cavidin dinlərə, o cümlədən İslama münasibəti bir qədər də dəyişmiş, bizcə, daha çox elmi-fəlsəfi xarakter daşımışdır. Xüsusilə də, o, “Azər” poemasında insanları dindən imtina etməyə çağırmasa da, ancaq ümumilikdə “həyat dini”ni təbliğ etməklə, buna işarə etmişdir. Hər halda əsərin qəhrəmanı Azər (Azər adlı obraz Cavidin özüdür) 30 illik tərəddüdlərinin, bilgilərinin, ziddiyyətlərinin yekunu olaraq yeni bir həyat fəlsəfəsini (“dini-həyat”ı) ortaya qoymaq istəyir. O, yazırdı:

Azər düşünür... Bəlkə otuz yıldır o hər an

Düşkün bəşərin eşqini, fəryadını inlər.

Yaqdıqca yaqar beynini bir kölgəli böhran,

Əflaka sorar dərdini, yıldızları dinlər.[6]

Azər kimdir? Azər, sevgi yolu izləyən, barış istəyən, əbədi azadlıq sevdalısı birisidir. Ancaq o yeri gələndə barış üçün qovğa da edir, əbədi azadlıq üçün mübarizə də aparır, bəzən mərhəməti dayaqda, bəzən də yardım etməkdə görür, ilahi sevgi üçün qurbanlar da verir. Ən əsası odur ki, Azərin yeni həyat fəlsəfəsində ikiüzlülüyə, riyakarlığa, saxtakarlığa yer yoxdur. O, bu məsələdə riyakar ruhaniləri də, yaltaqları da, rüşvətxor məmurları da, dini və siyasi fanatikləri də, yaxın dostlarını da qarşısına alır:

Rəqsi təlim ediyor aqsaqlar,

Əzəmət düşkünüdür alçaqlar.

Zevqə biganə səfillər bol-bol

Şerü sənətdə arar bir yeni yol.

Sadədil, hissə uyan abdallar

Həp siyasi kəsilib at nallar.

Bir yığın kor qılavuzluq yaparaq

Göstərir zülməti aydın, parlaq.

Hər gülər yüzdə ölüm, qan görürəm,

Pək yaqın dostları düşman görürəm.

Yurdu sarmış qabalıq, yaltaqlıq,

Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.[7]

Cavid açıq şəkildə deyirdi ki, dini və siyasi anlamda simasızlaşdırılan bir cəmiyyətin gələcəyi yoxdur. Ona görə də, hər şeyi yenidən başlamaq, artıq insanların şüurlarına yerimiş cəfəng, çürümüş əfsanələrdən, ideyalardan əl çəkib elmi, maarifpərvər yol tutmaq lazımdır. O, yazırdı:

Ən gözəl dindir iştə dini-həyat,