Dr. Damla Taşqın
Ankara Bilim Universiteti-müəllimi
8 dekabr hakimiyyət dəyişikliyindən sonra yenidən ayaqları üstündə durmağa cəhd edən Suriya üçün 2 avqust 2025-ci ildə təbii qaz nəqlinə başlanılması ilə bu sənəddə təcəssüm olunan baxış enerji diplomatiyası sahəsində konkret ifadəsini tapdı. Şuşa Bəyannaməsində qeyd olunduğu kimi, qarşılıqlı həmrəylik və regional sabitlik Türkiyə və Azərbaycan əməkdaşlığı vasitəsilə həyata keçirilir və təkcə enerji təhlükəsizliyinə deyil, həm də Suriyanın yenidən qurulmasına töhfə verir.
Türkiyə Enerji və Təbii Ehtiyatlar Naziri Alparslan Bayraktarın 30 iyul 2025-ci il tarixində verdiyi açıqlamaya görə, "Azərbaycan təbii qazı avqustun 2-dən Kilis-Hələb boru kəməri ilə Suriyaya ötürüləcək. Mübadilə çərçivəsində 1000 MVt hasilat əldə etmək üçün 2 milyard kubmetr təbii qazdan istifadə ediləcək". Bu kontekstdə layihə enerji ilə işləyən diplomatiya vasitəsilə sabitlik və insan mərkəzli inkişafı hədəfləyən yeni model təqdim edir. Beləliklə, enerji diplomatiyasının təkcə kommersiya axını deyil, həm də regional sülh və yenidənqurma üçün həlledici alət olduğu nümayiş etdirilir.
Həmin gün Suriyanın energetika naziri Məhəmməd əl-Bəşir bildirib ki, “Biz gündə 3,4 milyon kubmetr qazla 900 MVt hasil etməyi planlaşdırırıq ki, bu da elektrik enerjisinin kəsilməsini azaldacaq”. Bu bəyanatda davamlı təbii qaz axınını təmin etmək üçün infrastrukturun mühafizəsi və texniki xidmət tədbirlərinin müntəzəm aparılmasının, eləcə də maliyyə davamlılığının təmin edilməsinin vacibliyi vurğulanır. Bu prosesdə Suriya hökuməti ilə bağlı addımlar legitimlik və şəffaflıq çərçivəsində atılmalı, yerli ictimaiyyətin gözləntiləri və ehtiyacları ilə uyğunlaşdırılmalıdır. Buna görə də, üçtərəfli əməkdaşlığın enerji transferlərindən kənarda genişləndirilməsi və onun regional inkişaf məqsədlərinə uyğun layihələrlə inteqrasiyası həm iqtisadi, həm də sosial baxımdan uzunmüddətli faydalar verəcəkdir. Eynilə, ABŞ-ın Suriya üzrə xüsusi nümayəndəsi Tom Barakın layihə ilə bağlı “Bu təşəbbüs Suriya xalqının həyat şəraitini yaxşılaşdıracaq və regional sabitliyə töhfə verəcək” ifadəsi layihənin regional yenidənqurma və sülh üçün tarixi əhəmiyyətini bir daha vurğuladı.
Həqiqətən də Azərbaycan təbii qazı Türkiyədən, Kilis üzərindən keçməklə SOCAR vasitəsilə Suriyanın Hələb vilayətinə ötürülür. Bu kontekstdə imzalanan mübadilə sazişi nəticəsində gündəlik təxminən 3,4-6 milyon kubmetr təbii qaz axını hədəflənir və nəticədə Suriyada 900-1200 MVt elektrik enerjisi istehsalı planlaşdırılır. Bu müqavilə ilə gündə 4-5 saatlıq elektrik enerjisinə çıxışın 10 saata çatdırılması nəzərdə tutulur. Bu proqnozlaşdırılan səviyyə təxminən 1,5-1,6 milyon ev təsərrüfatlarını enerji ilə təmin etmək üçün Suriyanın elektrik infrastrukturunda nəzərəçarpacaq və əhəmiyyətli təkmilləşməni təmsil edəcək.
Ona görə də bu razılaşma ilə Türkiyə və Azərbaycan təkcə enerji təchizatçıları və ya tranzit ölkələr kimi öz kimliklərini gücləndirməyəcək, həm də regional enerji logistikasına rəhbərlik edən və enerji diplomatiyasının mərkəzində olan iki strateji aktor kimi güclənəcəklər. Bu əməkdaşlığın digər tarixi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, Türkiyə Qafqaz-Yaxın Şərq enerji kəmərində əsas tranzit ölkəyə çevriləcək, Azərbaycan isə tarixində ilk dəfə olaraq ərəb regionuna təbii qaz ixracatçısına çevriləcək. Bu baxımdan Qətərin maliyyə dəstəyi bu üçtərəfli strukturu təkcə logistika baxımından deyil, həm də iqtisadi davamlılıq baxımından gücləndirir.
Həqiqətən də, Suriya Dəməşq rəhbərliyi bu mühüm layihə sayəsində İran və Rusiya kimi ənənəvi aktyorların təsirindən müəyyən qədər uzaqlaşaraq, Türkiyə və Azərbaycan mərkəzli yeni əməkdaşlıq imkanları əldə edir. Bu, təkcə enerji təchizatı deyil, həm də şəffaf, sabit və yerli inkişaf vizyonunun həyata keçirilməsi istəyini nümayiş etdirir. Bu təşəbbüsdə Türkiyə və Azərbaycanın rolu passiv və ya müdaxiləçi deyil, daha çox fəal, sülh quruculuğu və humanitar yönümlü mövqedir.
Məlum olduğu kimi, təbii qaz kəməri təkcə texniki infrastruktur kimi deyil, həm də beynəlxalq aləmdə sülh, əməkdaşlıq və rifahı çatdıran geosiyasi simvol kimi göstərilir. Buna görə də, bu təşəbbüslə enerji diplomatiyası kommersiya mənfəətindən çox regional həmrəylik və yenidənqurma kontekstində funksional olur. Bundan əlavə, layihədən birbaşa faydalanacaq Suriya xalqı gündəlik enerjiyə çıxış, xəstəxana infrastrukturu, kənd təsərrüfatı suvarma və təhsil imkanları kimi sahələrdə birbaşa təkmilləşdirmə yolu ilə normal həyata qayıtmağa başlayacaq. Bu kontekstdə davamlılıq təkcə enerji təchizatının deyil, həm də infrastrukturun təhlükəsizliyin, texniki xidmətin və maliyyə resurslarının davamlılığının təmin edilməsini tələb edir. Türkiyə və Azərbaycanın texniki gücü, Qətərin maliyyə dəstəyi, Suriyanın inzibati cəhətdən qəbul edilməsi bu kəmərin uzunömürlülüyünü təmin edəcək təməl sütunlar kimi tarixdə öz yerini tutacaq.
