Azərbaycan filosoflarının yaradıcılığında insan və dünyanın təkamülü

Faiq ƏLƏKBƏRLİ

İnsan, ona münasibət, həyatının mənası və bütün bunların fəlsəfi anlamda mədəniyyətlə qarşılqlı əlaqəsi hər zaman mütəfəkkirləri düşündürmüşdür. Əlbəttə, mütəfəkkirlərin təbiət, kosmos və digər hadisələrə münasibəti insana münasibətdən fərqli xarakter daşımaqdadır. Çünki araşdırdığımız mövzuda insanın pzünün özünə münasibəti daynmaqdadır. O zaman belə bir sual meydana çıxır ki, insan özü özünü necə dəyərləndirə bilər və burada obyektiv olmaq mümkündürmü? Bizcə, bu mövzu olduqca həssasdır və birmənalı fikir yürütmək mümkün deyildir. Birincisi, ona görə ki, insanın özü özünü dəyərləndirməsi, həyatının mənasını müəyyənləşdirməsi və üstəlik, əxlaqi dəyərlər çərçivəsində hərəkət etməsi çox da asan bir məsələ deyildir. Əksinə, insanın özünün özünə münasibətində yetərli qədər ziddiyyətlər vardır. Bu ziddiyyətlərin qaynağı da fərqli coğrafim məkanlarda, fərqli şərtlər altında, fərqli mədəniyyətlərə sahib olmasıdır. Əslində burada son olaraq qeyd etdiyimiz fərqli mədəniyyətlər və onun keçdiyi təkamül yollarının özü də birmənalı deyildir. Yaxud da güclü mədəniyyətlərə (maddi-fiziki və mənəvi-psixoloji) sahib olan toplumların özündən qat-qat zəif olanları özünə bənzmətmələri də bir gerçəklikdir. Hətta, mədəni-əxlaqi anlamda bir qədər geridə olan toplumların özündən “güclü” toplumlar üzərində qalibiyyətdən sonra sonuncuların təsir dairələrinə düşməsinə də tarixdə dəfələrlə rast gəlinmişdir. Belə olduğu təqdirdə yüksək mədəniyyətə sahib insan və insan toplumları haqqında fikir yürüdərkən problemə hərtərəfli yanaşmaq lazımdır. Başqa sözlə, mövzunu dərindən təhlil etmədən hər hansısa hökmlər vermək doğru olmazdı.

Biz bu mövzu ilə bağlı sadəcə olaraq, bir neçə Azərbaycan Türk mütəfəkkirinin düşüncələrinə istinad etmək qərarına gəldik. Həra halda burada qoyduğumuz mövzu ilə bağlı mütəfəkkirlərimizin gəldikləri müəyyən qənaətlər var ki, onların üzərindən bu məsələyə aydınlıq gətirməyi daha məqbul saydıq. Burada dünyanın və insanın təkamül içərisində götürülməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. O başqa məsələdir ki, insan özünü və dünyanı təkamül məsələsində qabaqlamaqla bəşəriyyət üçün ciddi təhlükələrə, qlobal böhranlara da səbəb olur. Ona görə də, ən doğru olanı insanın təkamül məsələsində dünyanı və özünü təhlükəyə atmamsıdır. Əslində təkamül məsələsində özünü və dünyanı sürətlə qabaqlayan (sıçrayışlara üz tutan) insanlar və xalqlar üçün mədəniyyət, əxlaqi-estetik anlayışlar əhəmiyyətini itirməyə başlayır. Artıq təkamül deyil, sıçrayışlarla dünyanı və özünü idarə etməyə çalışan bəşəriyyət üçün ali mədəniyyət mənasızlaşır. Əgər dünya sürətlə dəyişirsə, onu dəyişən insan özü də sürətlə dəyişir və bununla da dünya və insanın təkamül içində irəliləyişi harmoniyası pozulur. Çünki tərəqqi, dəyişiklik təbiətin qanunlarına antaqonizm dərəcədə zidd olmamlıdır. Bizcə, bununla vağlı Azərbaycan Türk şair-mütəfəkkiri Abbas Səhhət“Tərəqqi və təbiətin qanunu” adlı əsəri olduqca diqqətəlayiqdir. O, həmin əsərində yazırdı:

Bir müəyyən qanun üzrədir həyat,

Bir doğuş, bir təkamül, bir inhitat.

Böylə qoyulmuş aləmin banisi,

Dəyişməkdir tərəqqinin əsası.

Dəyişmək olmasa tərəqqi olmaz,

Təbiətin bu qanunu pozulmaz.

Hər zaman fəlsəfi-etik anlamda insanlıq vəzifəsini millət və vətən anlayışları ilə bərabət tutan, hətta ondan üstün tutanlar da tapılır. Bəs, Səhhət üçün insanlıq, yüksək dəyərlərə sahib insan nə deməkdir və o, milli-dini anlayışlardan nə ilə fərqlənir, ya da üst-üstə düşür? O, yazırdı:

Namusi-rəayani çəkən bir ümarəyə,

Əlbəttə, dilü canla itaət gərək olsun.

İnsanlara xidmət edən ərbabi-dühayə,

Təkrim edilib şəni, riayət gərək olsun.

Xüsusilə də, o, “Şair, şeir pərisi və şəhərli” əsərində insanlıq məsələsinin üzərində xüsusi dayanmışdır. Çünki ümmət, millət və vətən naminə çalışdığı bir zamanda bəziləri şairə qənim kəsilirdilər ki, bu da Səhhətə təsirsiz ötüşmürdü. Səhhət əvvəlcə “Şeir pərisi”nin “insanlıq” fəlsəfəsinə uyub ümmət, millət, vətən dərdindən uzaqlaşmaq istəsədə, ancaq bunu yenə də son anda bacarmır. Çünki “Şəhərli”nin dili ilə desək, ziyalı millətin, vətənin halına görəndə yanmırsa, onun dərdinə şərik olmağı özünə borc sayıb çarə tapmağa çalışmırsa, o şair, ya da ziyalı deyil. Səhhət belə bir qənaətə gəlirdi ki, əslində ümumi insanlıqdan danışanlar deyil də, ümmət, millət, vətən naminə, onların azadlığı naminə həqiqəti yazanlar daima incidilmiş, təqib və təzyiqlərə məruz qalmışdır.Səhhət hesab edirdi ki, digər sahələrdə olduğu kimi, əxlaq məsələsində də tənəzzüldə olmağımıza əsas səbəb bir tərəfdən islam dininin artıq tələblərə cavab verə bilməməsi və ruhanilərin əlində oyuncağa çevrilməsi, digər tərəfdən Qərb xalqları tərəqqiyə üz tutduğu bir zamanda onlardan çox geri qalmağımızdır. Səhhətə görə, bununla da hazırda millətin rəisi-füqərası, yaşlı-cavanı, dindarı-dinsizi, cahili-alimi olsun demək olar ki, əsasən milli-dini dəyərələrə, o cümlədən milli əxlaqi dəyərlərə əməl etmirlər.

Azərbaycan Türk mütəfkkirlərindən Məhəmməd Hadi isə insan, dünya və təkamül məsələsində bir qədər fərqli yol tutmuşdu. O, dünyada gedən dəyişilmələri ibtidadan aliyə doğru hesab etsə də, ancaq bu “ibtida”nın özünün nisbi olduğunu yaxşı anlamışdır. Əslində Yer kürəsi ilə bağlı “ibtida”dan “ali”yə doğru hərəkətin, dəyişilmənin özü zaman zaman fərqli olmuşdur, buradakı təkamül, ya da sıçrayış prosesləri, böyük ehtimala yalnız daxildən qaynaqlanmamış, onun “qonşular”ın da burada müəyyən rolu olmuşdur.Maraqlıdır ki, Yer kürəsindəki dəyişikliklər, xüsusidən “ibtida”dan “ali”yə doğru gedən yolda baş verənlərin təkamüldən çox, sıçrayışla izahlarında səmavi dinlər önə çıxır və Yaradan ideyası aktuallıq kəsb edir. Sıçrayış prosesində Yaradan ideyasının aktuallığı isə “qonşular”ın (Yer kürəsinin də yer aldığı Ulduzlar sistemindəki digər ulduzlar nəzərdə tutulur) da, burada “əməy”ini gündəmə gətirir. Hər halda səmavi dinlərdə də Yaradan Yer kürəsindəki bəşəriyyətə qayda-qanunlarını “Göy”dən, Kainatdan mələkləri vasitəsilə çatdırır. Bu zaman istisna etmək olmaz ki, digər “qonşu” ulduzlarda sivilizasiyalar var və “mələklər”, ya da digər şüurlu varlıqlar onlardan birində, ya da bir neçəsində məskunlaşmışlar.

Ancaq Yer kürəsində gedən hadisələri, prosesləri təkamüllə izah etsək, o zaman Yaradan ideyası arxa plana keçir və burada “ibtida”idən “ali”yə yüksəlmə dövri olaraq təbiətin, cəmiyyətin öz daxili qanunauyğunluqları ilə izah olunur. Burada cismani və mənəvi nə varsa Yer kürəsinin daxili qanunauyğunluğu kimi təkamül vasitəsilə “tərəqqi”dən “tənəzzü”lə, “tənəzzül”dən “tərəqqi”yə, “ibtida”dan “ali”yə, “ali”dən “ibtida”ya doğru durmadan baş verməkdədir. Hadi yazırdı:

Dirilmək arzusilə ölür, öldükdə millətlər,

İnanmışdır buna dünyadakı əhli-həqiqətlər.

Ölənlər, öldürənlər həp bu məqsədlə mübarizdir,

Bu qanuni-təbiətdir, bütün aləmdə barizdir.

Hadi digər tərəfdən də iddia edir ki, inkişaf ancaq irəliyədir, geri dönməzdir, yəni hər şey “ibtida”dan “ali”yə, sadədən mürəkkəbə doğru getməkdədir. Ancaq Yer kürəsinin “ibtida”dan “ali”yə doğru hərəkətinin özü cəmiyyətlərə görə dəyişir. Hər halda ayrı-ayrı cəmiyyətlər eyni dövrdə “ibtida”dan “ali”yə doğru getməmişdir və indi də aşağı-yuxarı getmir. Burada iki məsləni fərqləndirmək lazım gəlir. Birincisi, ümumilikdə Yer kürəsinin “ibtida”dan “ali”yə, ikincisi ayrı-ayrı cəmiyyətlərin, sivilizasiyaların “ibtida”dan “ali”yə doğru inkişafıdır. Bu heç də eyni məsələ deyildir və ola da bilməz. Hər halda Hadi özü də “ibtida”dan “ali”yə doğru hərəkəti bir tərəfdən dünyəvi olaraq, digər tərəfdən islam dini çərçivəsində izah etməyə çalışmışdır. O, bu məsələni dünyəvi şəkildə qiymətləndirməyə çalışarkən dini dünyagörüşdən, o cümlədən idealizmdən kənara çıxır, müsəlman olaraq ələ aldığı zaman isə islam fəlsəfəsi əsasında idealist mövqe tuturdu. Bu ikisinin arasında tərəddüd edən Hadi hərəkət və inkişaf konsepsiyasını əsasən Qurani-Kərim fəlsəfəsi ilə izah etməyə çalışsa da, bununla yanaşı qeyri-ixtiyari “dünyəvi” misallar gətirir. Bu zaman məlum olur ki, insan Adəmdən deyil heyvandan insana çevrilmiş, ancaq heç zaman “heyvani xisləti”ndən tam uzaqlaşamamış, bunun nəticəsində də insanlıq tarixi müharibələr, cinayətlər tarixidir. Çünki insan nə qədər “heyvan xisləti”ndən uzaqlaşıb saflaşmaq, mərifətləşmək istəsə də, əsasən bunlar faydasız olmuşdur.

Hadinin düşüncəsindəki insan Yaradana məxsus insan deyil, bu insan Yer kürəsinin, təbiətin məhsuludur. Deməli, şairin fəlsəfi dünyagörüşündə insana münasibətdə ikilik var; bir tərəfdə heyvandan insana çevrilən təbiətin yaratdığı insan, digər tərəfdə səmavi dinlərdə ortaya qoyulan Yaradanın yaratdığı Adəmdən törəmiş insan. Bizcə, Hadinin daha çox tənqid etdiyi Təbiətə məxsus insandır, çünki Yaradanın yaratdığı insanda o, Allahın zərrəsini görür. Ancaq maraqlıdır ki, o, bir tərəfdən insanın Allah tərəfindən yaradıldığına inanmaqla yanaşı, ancaq darvinistlərin düşüncəsindən çıxış edərək 40 milyon il bundan əvvəl təkümül yoluyla insanın balıqdan quruda yaşayan heyvana, daha sonra da heyvandan insana çevrildiyini yazırdı.

İnsan, dünya və təkamül məsələsində Azərbaycan Türk mütəfəkkiri Hüseyn Cavid belə qənaətə gəlirdi ki, yüksək dəyərələrə sahib insan, cəmiyyət arzu edənlər dini əfsanələri bir kənara qoyub bu dünyanın özündə məscidləri, kilsələri, sinaqoqları məktəblərə, kitabxanalara çevirməlidir. Onun fikrincə, yaınız mərifətli, bilikli bir cəmiyyətdə cənnəti yaratmaq; şərəf və qürurla yaşamaq mümkündür. Əlbəttə, Cavidin bu dediklərində xeyli dərəcədə həqiqət olmaqla yanaşı, elmlə, biliklə yəni maariflənməklə hər şeyin öz həllini tapacağına ümid etmək də doğru deyil. Biz bunu, maariflənmiş “sovet cəmiyyəti”ndə də gördük. Deməli, əsas problemi yalnız hərf tanımaqla, ya da müxtəlif kitablardan müxtəlif biliklər almaqla həll etmək çox zordur. Bu, yəni bütün cəmiyyətin hərf tanıyıb maariflənməsi ən yaxşı halda, insanlıq yolunda gediləcək yolun başlanğıcı ola bilər. Ancaq işin çox çətin olanı insanlıq fəlsəfəsinin bütün insanlar tərəfindən qəbul edilməsidir. Yəni müharibə yox sülh olsun, şər deyil xeyir olsun, nifrət deyil sevgi olsun deməklə, insanlıq fəlsəfəsi olmur. Çünki insanlıq fəlsəfəsinin özü elə bütün bunları: sülh üçün savaşmağı, sevgi üçün nifrəti öldürməyi, xeyir üçün şəri dəf etməyi tələb edir. Bu zaman da məlum olur ki, insanlar da, cəmiyyətlər də Tanrılardan, dinlərdən, Ədalətli cəmiyyətdən, Demokratiyadan, Sosializmdən çıxış edərək bu ikili mübarizələrdə məhz özünün doğru yolda olduğunu iddia edirlər. Caviddə bu cür ziddiyyətləri göstərərək, bir çox hallarda sülh deyənlərin əslində müharibə üçün, müharibə deyənlərin isə əslində sülh üçün çalışmaları kimi qəribəlikləri ifadə etmişdir.

Bir sözlə, Cavidin təbrincə desək, “insan olursa insanlar” kainatda sevgi, ədalətlilik, bərabərlik hökm sürər. Bu isə heç bir zaman olmamışdır, bu gün də gerçək deyil və görünən odur ki, gələcəkdə də olmayacaq. Ən yaxşı halda ayrı-ayrı cəmiyyətlərdə bu olmuşdur, indi də bəzi cəmiyyətlərdə az-çox var, gəlcəkdə də hansısa toplumlarda olacaqdır, deyə bilərik. Ancaq yenə də Cavid ümid edir ki, ağıl insanın rəhbəri olsa, nə zaman müharibə, nə zaman sülh etməyin yerini bilsə insanlıq qalib gələcək. Başqa sözlə, qüvvəti ağıl ilə idarə etməklə digər yalançı, zərərli ideyaları aradan qaldırmaq mümkündür. O, yazırdı:

Bən derim: “Həpsi laf, inanma saqın!

Rəhbər olsun da qüvvətin, ağlın.

Yeri gəldikdə sülh üçün çabala,

Öylə yer var ki, hərbi alqışla.

Quzu gördünmü sev, o, kin bilməz;

Canavar qarşı gəlsə parçala, əz.

Qüvvət üstündə varsa əqli-səlim,

Sana kainat olur təslim”.

(ardı var)