Dünyanın ən hündür dağı hansıdır? Bəs okeanların ən dərin yeri haradadır? Bunlar ibtidai məktəbdən bəri hamımızın cavabını bildiyimiz suallardır, elə deyilmi? Ancaq 2023-cü ildə də hələ də mübahisələrə səbəb olan bir sual var: Ən uzun çay hansıdır? "Nil çayı" dediyinizi eşidirik, lakin bu cavab tezliklə köhnələ bilər. Budur təfərrüatlar...
Demək olar ki, Britannica Ensiklopediyasından tutmuş Ginnesin Rekordlar Kitabına qədər bütün etibarlı mənbələrdə ən uzun çay Afrika qitəsini bir başından digərinə keçən Nil çayıdır. Lakin beynəlxalq kəşfiyyat qrupu tezliklə bu titulu Nildən götürməyə hazırlaşır.
Dünyanın müxtəlif ölkələrindən olan bir qrup tədqiqatçı və tədqiqatçı günəş enerjisi ilə işləyən qayıqlarda, sallarda, hətta at belində minlərlə kilometr yol qət edəcək və Amazonun planetimizin ən uzun çayı olduğunu sübut etməyə çalışacaq.
Qrupa rəhbərlik edən braziliyalı kəşfiyyatçı və kinorejissor Yuri Sanada CNN-ə deyib ki, Amazon çayının axın sürəti digər çaylardan ən azı dörd dəfə çoxdur və “Nil qurd kimidir, Amazon anakondadır” deyib. 55 yaşlı Sanada "Müqayisə yoxdur. Bizimki ən böyük çaydır. Amma bizimkilərin ən uzunu olub-olmadığını görəcəyik" dedi.
2024-cü ilin aprelində başlaması planlaşdırılan və 5 ay davam edəcək kəşf turunda qrup Amazonun bir ucundan digər ucuna gedəcək. Müasir peyk texnologiyasından istifadə edərək tədqiqatçılar Amazonun nəinki ən həcmli axın, həm də ən uzun olduğunu sübut etməyə çalışacaqlar.
Hazırda Amazonun uzunluğu 6400 kilometr, Nil çayı isə 6650 kilometr hesab olunur. Lakin burada bu təfərrüatı nəzərə almaq lazımdır. Amazon əslində tək bir axın deyil, Cənubi Amerikanın şimal hissəsinin əhəmiyyətli hissəsini sulayan çaylar sisteminin bir hissəsidir. Ağacın budaqları kimi bu sistemdə də çoxlu qaynaqlar və ayaqlar var.
Amazonun uzunluğu ilə bağlı mübahisənin mərkəzində çayın başlanğıc nöqtəsi ilə bağlı fikir ayrılığı dayanır. Britannica və digər mənbələrdə Amazonun doğulduğu yer Perunun cənubundakı Apurimak çayı kimi qəbul edilir. Lakin ABŞ çay tədqiqatçısı, keçmiş nevroloq Ceyms "Rokki" Contos Peruda rafting marşrutlarını araşdırarkən daha uzaq bir mənbə tapdığını iddia edir. 51 yaşlı Contosun tapdığı bu mənbə Perunun şimalındakı Mantaro çayıdır.
CNN-ə danışan Contos, "Apurimacın Amazonun ən uzaq mənbəyi hesab edildiyini bilirdim. Ancaq Peru səfərimdən əvvəl xəritələr və hidroqraflar kimi məlumat mənbələrini toplayarkən başqa bir çayın daha uzun göründüyünü anladım" dedi.
Contos daha sonra bu iddianı topoqrafik xəritələr, peyk şəkilləri və bölgədə kanoe sürərkən GPS ölçmələri ilə təsdiqlədi. Contosun tapıntıları 2014-cü ildə Kral Coğrafiya Cəmiyyəti tərəfindən nəşr olunan “Area” elmi jurnalında dərc olunub.
"Yeni resursun kəşfi o deməkdir ki, Amazonun uzunluğu əvvəllər məlum olandan 77 kilometr uzundur", - Contos bildirib.
Sanada isə Contosun tapıntılarının ekspedisiya qrupuna Amazona "getmək üçün bəhanə" verdiyini ifadə edərək, "Açıq məqsədimiz çayın xəritəsini çəkməkdir, amma əslində zəngin biomüxtəlifliyi tam qeyd etməkdir. Qlobal ictimaiyyətin diqqətini tropik meşələr bölgəsinə yönəltmək üçün Amazon və bütün dünyanın onu qorumaq üçün bir araya gəlməsi lazımdır." "Bunun işləməsi lazım olduğunu vurğulamaq istəyirik" dedi.
Tədqiqatçıların planlarına görə, 7000 kilometrlik Amazon çayının tədqiqatı And dağlarının Peru hissəsindən başlayan Mantaronun mənbəyindən başlayacaq və Kolumbiya və Braziliya sərhədləri daxilində davam edəcək.
Qrup Mantaronun çılğın sularını kanolarda keçəcək. Bu prosesdə sükan Contosa həvalə olunacaq. Mantaronun Ene çayı ilə görüşdüyü yerdə əsl uzun səyahət başlayacaq. Tədqiqatçılar günəş enerjisi və pedal gücü ilə işləyən xüsusi qayıqları ilə səyahətlərinə davam edəcəklər. Səyahət Amazonun Atlantik okeanı ilə qovuşduğu Braziliyanın Belem şəhərində başa çatacaq.
Sanada 2025-ci ilin əvvəlində daha bir ekspedisiya edəcəklərini bildirib. Bu ikinci səyahət ənənəvi olaraq Amazonun mənbəyi hesab edilən Perudakı Apurimak çayının doğulduğu yerdən başlayacaq. Bu səfərdə uzunluq ölçüləri yenidən aparılacaq.
Bu ikinci səyahətdə əfsanəvi okeanoqraf kapitan Jak Kustonun nəvəsi, fransız kəşfiyyatçısı Selin Kusto da iştirak etməyi planlaşdırır. Kusto qayıqlarla eyni vaxtda at belində quru yolu ilə davam edəcək.
Avropa və Amerika ölkələrindən 50-yə yaxın maraqlı tərəf Sanadanın layihəsini dəstəkləyir. Tədqiqatçılar Klubunun da dəstəyini alan layihə üçün sənədli və bədii film çəkiləcək. Film 2026-cı ildə tamaşaçılarla görüşəcək. Bundan əlavə, bu prosesdə Harvard Universiteti üçün yeni Amazon çayı xəritəsi çəkiləcək.
Sanada, Braziliya, Peru, Kolumbiya və ABŞ başda olmaqla müxtəlif ölkələrin universitetlərində çalışan alimlərin də zaman-zaman kəşf qrupuna qatılacağını bildirib. Bu alimlər Amazon sahillərində yaşayan ənənəvi icmalara davamlı texnologiyalar təqdim etməyi hədəfləyirlər.
"Bu layihələr bu icmalara suyu necə təmizləməyi, təbii materiallardan istifadə edərək daha yaxşı evlər tikməyi, dayanıqlı resurslarla elektrik enerjisini necə istehsal etməyi, tullantıların idarə edilməsini, elektrik daşınmasını və bir çox başqa şeyləri öyrətmək məqsədi daşıyır. Bu, yaşayan insanların həyatını həqiqətən dəyişəcək. burada," Sanada dedi.
Kəşfiyyat çərçivəsində istifadə olunacaq günəş enerjisi və pedal gücü ilə işləyən qayıqlar buna misaldır. Tədqiqatçılar yerli icmaların istifadə etdiyi neftlə işləyən sürətli qayıqlara qənaətcil, səmərəli və çirklənməni azaldan alternativlərin olduğunu göstərmək istəyirlər.
Braziliyada bir universitetin dəstəyi ilə istehsal edilən bu xüsusi qayıqlar yerli mənbələrdən əldə edilən bioresin və təbii liflərdən istifadə edilməklə hazırlanıb. Qayıqların mühərrikləri də 3D printerdən hazırlanıb. Ekspedisiya başa çatdıqdan sonra qayıqların mühərrikləri yerli icmalara bağışlanacaq. Sanada bunun "səyahət miraslarından biri" olacağını bildirdi.
Bunlar çox optimist hədəflər olsa da, səyahət həm də ciddi təhlükələr daşıyır.
Sanada "Belə bir ekspedisiyada çox şey səhv gedə bilər" dedi və əlavə etdi ki, qayıqların çevrilməsi ilə yanaşı, cəngəllikdə yaşayan yaquar, anakonda və zəhərli qurbağa kimi növlərin də riski var.
"Ancaq ən təhlükəli tərəfi insanların qarşılıqlı əlaqəsidir, - deyən Sanada. "Nə vaxt ki, ortada bir insan görəndə təəccüblənirik ki, "narkobaron? Düşmən? Yoxsa bizi şam yeməyinə dəvət etməyə çalışan mehriban qəbilə?" "Biz bu barədə düşünməliyik."
Bu səbəbdən kəşfiyyat qrupu yerli hakimiyyət orqanları ilə görüşür və qanunsuz fəaliyyətləri məlum olan ərazilərdə onların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün silahlı mühafizəçilər tələb edir. Üstəlik, qayıqların kabinləri də güllə və ox keçirməyən liflərlə örtülmüşdür.
Sanada komandasına böyük güvəndiyini də ifadə edərək, "Amazon bölgəsindən və Perudan yerli bələdçilərimiz var. Bunlar həqiqətən bu torpaqları və orada necə sağ qalacağını bilən insanlardır" dedi.
Araşdırmanın nəticələrinin risklərə dəyəcəyini əlavə edən Sanada, "Risk səbəbindən dayana bilməzsiniz. Biz bunu elm üçün edirik. Bu mirası Amazon üçün gətiririk" dedi.
Təxminən 10 kəşfiyyatçı arasında Amazonun bir ucundan digərinə keçən ilk Cənubi Amerikalı olmasının onun üçün böyük bir imtiyaz olduğunu ifadə edən Sanada, "Ancaq son nəticədə bu barədə qəti bir nəticəyə gəlmək mümkündür. Amazonun uzunluğu və ya dünyanın ən uzun çayı olduğunu sübut etmək üçün." "Ola bilməz" dedi.
San Dieqo Universitetində ətraf mühit və okean elmləri üzrə dərs deyən Dr. Suzanne Waltherin ixtisas sahəsi çay sistemləri və tədqiqatlarıdır. CNN-ə danışan Walthers, axınların ölçülməsində bir çox çətinliklərin olduğunu bildirdi. Çayların dinamik və mürəkkəb bir təbiətə malik olduğunu bildirən Valter, insanların mənbə və ağız nöqtələri ilə bağlı şərhlərinin fərqli ola biləcəyini söylədi.
Çayların hərəkətlilik, su həcmi, mövsümi modellər kimi bir çox aspektdə zamanla dəyişdiyini vurğulayan Valter, "Hərəkət edən bir şeyi ölçdüyünüz zaman eyni ölçmə metodunu istifadə etsəniz belə nəticə dəyişir. Buna alətlər, atmosfer təsirləri səbəb ola bilər. təsirlər və ya insan faktorları, amma etdiyimiz ölçmələrdə həmişə bir az qeyri-sabitlik var." "Bu baş verəcək" dedi.
“Dünyanın ən uzun çayı” kimi üstün bir titul almaq istəyinin arxasında milli qüruru gücləndirmək və ya turizm gəlirlərini artırmaq kimi motivasiyaların ola biləcəyini vurğulayan Valter, “Ən uzun çay” olmaq bir yerin prestijini artırır. Çayları onların uzun olub-olmaması maraqlandırmır, amma biz insanlar beləyik.” “Biz şeylərə dəyər veririk” dedi.
Sanada Amazondakı kəşfin nəticələrindən asılı olmayaraq Nil çayını eyni texnika və üsullarla ölçmək istədiyini bildirib.
Nil Afrikanın şimal-şərqindən keçir və Misir vasitəsilə Aralıq dənizinə axır. Afrikanın bir çox ölkəsi də Nil çayının yaranma nöqtəsi uğrunda yarışır. "Əvvəlcə Amazonu keçək, sonra Nil çayını planlaşdıracağıq" dedi Sanada.
Sanada, Amazon layihəsinin regional qürurunu artıracağını, beynəlxalq turizmi stimullaşdıracağını və Amazonun dəyərini sübut edəcəyini və təbiəti mühafizə səylərini gücləndirəcəyini söylədi. Sonda ən uzun çay rekorduna nail olub-olmamağın vacib olmadığını ifadə edən Sanada, "Məsələ bilik axtarışındadır. Amazonun nə olduğunu bütün dünyaya göstərəcəyik" dedi.
Eltac/Turkustan.az
