“Qara Cümə” tələsi – Almaqdan qabaq özünüzə sual verin

Noyabr ayı gəldikdə “Qara Cümə” dünyanın bir çox yerində mağazaları və sosial medianı endirimlər və qaçırılmayacaq fürsətlər fırtınası ilə doldurur. Bu atmosfer, qayğı, qıtlıq hissi və kənarda qalmaq qorxusu kimi psixoloji reaksiyaları işə salaraq insanları alış-verişə təşviq edir.

Turkustan.az Bakupost.az-a istinadən xəbər verir ki, psixoloqlara görə, bu təsirlərə ən açıq qrup gənclərdir. Məlumatlar da təsdiq edir ki, onlar istehlaka daha çox daxil olduqları üçün bu dinamiklərə qarşı daha həssasdırlar.

Dünyanın nəhəng karqo şirkəti DHL-in qlobal e-ticarət trendləri hesabatına görə, pərakəndə satıcıların təxminən 90%-i bu il “Qara Cümə”yə hazırlaşır, 60%-i isə 2024-cü ildə satış gəlirlərinin əvvəlki ilə nisbətən artdığını bildirir. Hesabatda qeyd olunur ki, “Z” nəsli (1997–2012-ci illər arası doğulanlar) istifadəçilərinin 56%-i satıcıların verdiyi qiymətlərə güvənir. Eyni göstərici “Bumer uşaqları” nəsilində (1946–1964-cü illər) yalnız 38%-dir.

Psixoloqlara görə, “Qara Cümə”ni bu qədər cəlbedici edən əhvalımızdır: “Biz davamlı hərəkət və qayğı içindəyik. Həyəcan artıq gündəlik həyatımızın bir hissəsinə çevrilib”. Bu narahatlıq vəziyyəti, istehlaka yönəlmiş tədbiri daha da cazibədar edir. İnsan beyni çox vaxt “əskik olan”a fokuslanır: obyekt, hədəf və ya arzu… Alış-veriş isə bu boşluğu müvəqqəti doldurmaq üçün bir vasitəyə çevrilir.

“Qara Cümə” ani reaksiyaya oynayır – düşünülmüş qərar verməkdən çox, qayğıya əsaslanan cavabı gücləndirir. İstehlak vərdişlərində asılılıq elementinin artdığını qəbul edir: “Sürətli və müvəqqəti cəmiyyət içindəyik. Məhsullar çox qısa müddətdə dəyər qazanır və itirir. Bazarda daim yeni versiyalar, daha yaxşı olduğu iddia edilən məhsullar var.”

Bununla yanaşı, həyatda əskikliklərə qarşı dözümlülük də azalıb: “Əskik olanı ötüşdürmək qabiliyyətimiz zəifləyir. Buna görə bir çox insan narahatlığı bir obyektlə yatırmağa çalışır – amma bu, həqiqi məmnunluq gətirmir”.

“Qara Cümə” təbliğatçılarının digər əsas silhadı, cəmiyyətin kənarda qalma qorxusudur. Yəni sosial mediada geniş istifadə olunan FOMO (Fear of Missing Out – qaçırma qorxusu). Xüsusilə “Qara Cümə”də hər şeyin unikal bir fürsət kimi təqdim olunması bu hissi artırır.

“Bir şeyi qaçırmama fikrinə qapılırıq. Əgər almazsaq, geridə qalacağımızı düşünürük”. Sosial mediada başqalarının aldıqlarını görmək, paylaşmaq və tövsiyə etmək bu davranışı yoluxucu edir. İnsanlar planlaşdırmadıqları şeyləri sırf başqaları aldığı üçün alır.

Bu nöqtədə “influencer”lərin rolü önəmli olur. Onların təsiri yalnız görünürlüklərindən deyil, cəmiyyətin düşünmədən hərəkət etməyə daha meylli olmasından qaynaqlanır:

“Bu gün simvolik düşünmə və mühakimə qabiliyyətimiz azalıb. Düşünmədən hərəkət edirik”.

Çox insanlar “nəyi niyə aldığını düşünmək” məsuliyyətini siyasi, sosial və ya rəqəmsal fiqurlara həvalə edir. Bu həm də aidiyyət məsələsidir: müəyyən markaları geyinmək, müəyyən məhsulları istehlak etmək bir növ kimlik və “klub üzvlüyü” hissi yaradır.

Psixoloqların tövsiyəsi sadədir – dayanmaq və düşünmək. Nəyisə almaqdan əvvəl bu sualları vermək tövsiyə olunur:

Buna həqiqətən ehtiyacım varmı?

Bunu uzun müddətdir istəyirəm, yoxsa sadəcə başqası aldığı üçün?

Bu alış-veriş məntiqlidir, yoxsa anlıq bir həvəs?

Məmnunluq hissi nə qədər davam edəcək?

Psixoloq vurğulayır: “Həqiqətən ehtiyacımız olan bir şeydirmi və satın alacağım şeyə mənalı bir məna qata biləcəmmi? Bunu düşünmək vacibdir.”

Planlı və düşünülmüş alış-veriş ilə ani, qayğı ilə edilən alış-veriş arasında böyük fərq var. Maraqlıdır ki, eyni cəmiyyət kiçik alış-verişi təşviq edənləri də izləyir: Meditasiya, sağlam həyat, təbiətlə əlaqə… Bu, daimi istehlak dövrünün yaratdığı ümumi yorğunluğun göstəricisidir.