İŞIQLI ATALI
II yazı
R.Qafarlının “Azərbaycan Türklərinin mifologiyası (qaynaqları, təsnifatı, obrazları, genezisi, evolyusiyası və poetikası)” əsərində sadalanan örnəklər - ən qədim yazılı və maddi abidələr sırasında Zərdüştün “Avesta”sı gəlir. Minillərin o tayından gələn bu ideyaların Ulus olaraq ömrümüzdə yaşayan ciddi izləri (təbiətə səcdəli münasibət, suyun, odun, yelin, torpağın tanrılaşdırılması, Xeyir və Şər arasında əbədi mübarizə və s.) bundan sonrakı gedişdə də həyatın hər bir sahəsində özünəməxsusluğumuzu ifadə etməyə geniş imkan verir. Əsərdə əsas məsələni (“Azərbaycan Türklərinin mifologiyası” anlayışını) güvənli, ictimai şüurda ardıcıllaşdıran, doğmalaşdıran ideya olaraq müəllifin “Avesta”ya – Zərdüştlüyə münasibətidir. Zərdüşt Azərbaycan olayı, Azərbaycan-türk mifoloji düşüncəsinin dünyabaxış səviyyəsində sistemləşmiş ifadəsi kimi sunulur. Bu məsələyə yanaşma çağımız, sabahımız üçün əsas mənəvi yönlərdən biri, əslində birincisidir.
Dünyaya münasibətdə ikili yanaşmanın qaçılmazlığı - Xeyir və Şər anlayışlarının əcdad düşüncəsində aydınlığı, zaman-zaman bu əsasda Zərdüştün şəxsində bütün dünya dinlərinə, fəlsəfələrinə yön verən ilk, möhtəşəm dünyabaxışın yaranması – Ulus adına dünyaya bənzərsiz sözümüzdür.
Tanrıçılıq – qədim Türk düşüncəsinin ifadəsi olub, əcdad düşüncəsində kutsal sayılan hər şeyin (Göy, Ağac, Su, Yel, Dağ, Od və s.) tanrılaşdırılmasıdır.
Türk düşüncəsində ilahilik İnsaniliklə təndir. Əgər Tanrıçılıq olmasaydı, Zərdüştçülük də olmayacaqdı. Mahiyyətcə Zərdüştçülük Tanrıçılığın davamıdır. Gerçəkdir ki, Zərdüştçülük dünyabaxış olaraq çoxlu təhriflərə məruz qalıb, ancaq bütün bunlara baxmayaraq mahiyyətini qoruyub saxlaya bilib.
Novruz düşüncəsi özündə Xeyir və Şər ideyalarının yaşarılığını aydınca göstərir. Təbiətin halında, həyatın gedişində mövcud olan ikili durum qədim insanları düşündürüb. İşıq-qaranlıq, isti-soyuq, məhsuldarlıq-qıtlıq və s. kimi bir-birinə zidd olan gerçəklik halları belə bir qənaət formalaşdırıb, bunların baş verməsi insandan asılı olmadığı dərəcədə çıxış yolu tapmaq ondan asılıdır. Əcdad inanıb ki, qaranlıq nə qədər qatı olsa da, işıq onu yaracaq. Başqa tərəfdən, çillələrin müddətinin yaza doğru azalması, əcdad düşüncəsində soyuğun (qışın) Şər, istiliyin (yazın) Xeyir obrazında canlandırılması xəlqi düşüncənin qədimliyini, müdrikliyini göstərir.
Tanrıçılıqdan fərqli olaraq Zərdüştçülükdə əcdadın dünyanı, həyatı, insanı, təbiəti dərkin yeni səviyyəsinin ifadəsi özünü göstərir. Ancaq dünyanı dərkin açarını verən Türk ulusu uzun yüzillər boyunca İnam yaradıcılığı ilə məşğul ola bilmədi, müxtəlif dinlər onun ilkin – özününkü olan dünyabaxışından (Zərdüştlükdəki Xeyir və Şər ideyalarından) bəhrələndi. Azərbaycan türklərinin, ümumən türk mifologiyasına aid örnəklərdə (mif mətnlərində) bu gün İslam dininin təsirinin açıq-aydın görünməsi, bilinməsi zaman-zaman ulusal ənənəmizdən, ilkin mifoloji düşüncəmizdən ayrılmağımızın, ərəb mifologiyasının ulusal ruhumuza diktəedici təsirinin ifadəsidir.
Zərdüştlükdə Od ideyasına münasibət ayrıca araşdırılmalıdır. Məsələ burasındadır ki, Türk düşüncəsindən gələn Oda ilahi – insançı münasibət Zərdüştlükdə dünyabaxışın canı, rəmzləndirmə səviyyəsində mənalandırılıb. Hazırda belə bir qənaətlə daha çox rastlaşırıq, Novruzda odun üstündən atlanmaq var, ancaq Zərdüştlükdə od müqəddəs sayıldığından ona üzüniqablı yanaşılırdı. Yəni “Zərdüşt düşüncəsinin Azərbaycan-türk ruhuna aid olmadığı” düşüncəsi əsasən bu nöqtədən başlayır.
Novruz çərşənbələrində və bayramda tonqalın üstündən atlanılması Tanrıçılıq görüşləri ilə bağlıdır. Burada odun insanı içdən, ruhən təmizlədiyinə fitrətən yetkin inam var ki, indi də bu inanc hər bir soydaşımızın ağlında, ürəyində yaşamaqdadır. Od tanrılaşdırılır, Əcdad - Türk tanrılaşdırdığı ilə birdir, ondan qorxmur, iç-içədir, mənəvi birliyə yetir... Türkün Tanrısı dünyanın içindədir, dünyadan qıraqda deyil. Odun üstündən atlanmaq – köhnə mifoloji ildəki acı-ağrının odda yanıb yox olmasına inamdır. Burada çirkdən, günahdan Odun gücüylə təmizlənmiş insanın yeni ilə arınmış halda keçməsinə inam yaşayır.
Zərdüştün məşhur üçlü düsturu olan “Təmiz düşüncə, təmiz söz, təmiz əməl” həmin ilkin düşüncədən gəlir. İnsana bu ölçüdə ilahi yanaşma Türk insançılığının ifadəsi ola bilərdi. Sübutu fars ruhundan fərqli olaraq türk ruhunda, konkret Azərbaycan türklərinin ruhunda – yaradıcılığında ideyanın bütün çalarlarıyla (Azərbaycan muğamlarında, Azərbaycan sazında, bədiyyatında, ümumən incəsənətində və s.) yaşamasıdır. İslamın burada oturuşmasından sonra Zərdüştün dünyabaxışı, konkret olaraq Od ideyasının ayrıca ölçüdə kutsallaşdırılması xətti zəiflədi, ancaq daha əski düşüncədəki - Tanrıçılıqdakı Oda münasibət Novruzda xəlqi kurallar səviyyəsində yaşamağa başladı. Bu da təbii sayılmalı idi. Artıq xəlqi düşüncədə Zərdüşt dünyabaxışı səviyyəsində odun kutsallaşdırılması imkanı İslamın basqısı ilə yoxa çıxarılmışdı. Başqa tərəfdən, dinlərdə, eləcə də İslamda Odun İblis obrazında sunumu ilə Türk düşüncəsində Oda ilahi-insançı, yaradıcı (içi təmizləyici) münasibətdən tamamilə fərqli bir yanaşmanın olduğunu görürük.
Əgər Tanrıçılıqda Günəşin, Odun da tanrılaşdırıldığını nəzərə alsaq, o zaman Türkün Tanrıçılıq dünyagörüşü ilə İslam arasında paralellik, oxşarlıq “axtarıb tapmaq” istəyində uyğunluq məntiqinin olmadığını görürük. Odun türk əcdad təfəkküründəki ayrıca (xüsusi) rolu araşdırıldıqca qurtarıcı funksiyası aydınlaşır. Novruz bayramındakı Odun ilk növbədə insan ruhunu təmizləyici rolu var. Ümumiyyətlə, əcdad düşüncəsində odun fiziki xassəsi əsasında (yandıqca cazibəliyini artırır, Xeyir soraqçısı sayılır, isidicilik xüsusiyyəti var, qaranlıqda sərbəst hərəkət etməyə imkan verir) mənalandırılması onun mənəvi keyfiyyətlərinin yaranmasını şərtləndirib. Ona görə ki, Türk təbiətdəki hər şeydə, xüsusən də Odda Tanrı keyfiyyəti görüb, bunu ifadə edib.
Qamların günəşpərəstliyi – mahiyyətcə işıqpərəstlik deməkdir. Günəşin şəfqətində əcdad düşüncəsində insan görülməsi, mənalandırılması Türkün tanrıçılıq görüşləri ilə də yaxından səsləşir.
Qədim türk (Orxon-Yenisey) yazılı abidələrində deyilir: “Täqri täg taqridä bolmış türk bilgä kağan bu ödkä olurtım. Sabımm tiikäti esidgil: ulayu iniyigünim, oğlanım, biriki oğuşım, bodunum, biriyä şadapıt bäglär, yıraya tarkat buyuruk bäglär, otuz... Täqri täg taqridä bolmış türk bilgä kağan bu ödkä olurtım”.
Çevirisi: “Mən tanrı tək göydə yaranmış bilici türk xanı bu taxtda oturdum. Sözlərimi axıradək eşidin: arxamca gələn soydaşlarım (və ya tabeliyimdə olan xalqım), gənclərim, birləşən qəbilələrim, xalqım, sağda (duran) şadapıt bəyləri, solda (duran) tərxanlar, buyuruqçu bəylər, otuz doqquz oğuz bəyləri, xalqı, bu sözlərimi yaxşıca eşidin, diqqətlə dinləyin... Tanrının hökmü ilə, özümün bəxtim olduğuna görə xanlıq taxtında oturdum”.
Burada Türk insanının – hökmdarın özünü Tanrı sayması – Tanrıya aid etdiyi keyfiyyətlərə özünün də çatdığına inamıdır. Bu cür yanaşmaya İslam düşüncəsində rast gəlmək mümkün deyil. Həm də burada seçimin Tanrının əlində olduğu görünür, bilinir. Türk Tanrısını ağlında, ruhunda (duyğusunda) yaradır, öyür, yaşadır, Tanrı da Türkü yaradır, yaşadır...
Türk insanının tanrılaşdıra bilmək keyfiyyəti ayrıca araşdırılmalıdır, bu məqam özünü anladığı çağdır. Mifoloji yaddaşda bu çağın əslində bitdiyi zaman yoxdur, ardıcıl inkişafı, yeni dərkolunma, təsəvvür ölçüsü var. Türk əcdad düşüncəsində Günəşi, Suyu, Dağı, başlıcası Göyü Tanrı saymaq gələnəyi var. Bu, əcdadın ümumən dəyərləndirdiyi hər şeyi - mahiyyətcə Dünyanı Tanrı saymasından irəli gəlirdi. Əsas nədən budur ki, Türk özünü Təbiətdə (Doğada) tapa, yəni ifadə edə bilirdi, ruhu ilə Doğa ruhu arasında birlik görə bilirdi.
İnam Atanın (Asif Atanın) yaratdığı Üztutma və Qovuşma silsiləsində “Təbiətdəki Mütləqlə Gündüz Qovuşması” ayrıca yer tutur, Mütləqə İnam Dünyabaxışının Doğaya yanaşmasını ifadə edir: “Təbiətdə Təbiətdən Yüksək olan Məna! Dağların Vüqarında Mənliyim yaşayır – Ona çatım! Çayların Axarında Mənliyim yaşayır – Ona çatım! Səmanın Ucalığında Mənliyim yaşayır – Ona çatım! Günəşin Şəfqətində Mənliyim yaşayır: – Ona çatım! Qürubun Qübarında Mənliyim yaşayır – Ona çatım! Səhərin Cəzbində Mənliyim yaşayır – Ona çatım! Gecənin Sehrində Mənliyim yaşayır – Ona çatım! Səndəki Özümlüyümə çatım!”
Doğanı öyrənən insan özünü bilir əslində. Əgər Tanrıçılığı öyrənib o ölçüdə qalsaq, Sabahımız yaranmaz. Ulusal özül üzərində sabahlı ideyaların qaynağı olan Mütləqə İnam Dünyabaxışı gərəkdir. İnam Atanın Kamilləşmə ideyası öyrənildikcə Tanrıçılıqdakı İnsan – Doğa ilişgiləri daha yaxşı anlaşılır, əslində ömürləşir:
Kamilləşmə - İnsanın özündəki anadangəlmə bacarıqları, habelə instinktiv xüsusiyyətləri dərindən araşdıra bilməsi prosesidir. Özünüöyrənmə bir günün işi deyil. İnsan, onun yetkinliyi, mənəvi kamilliyi haqqında indiyə kimi biri-biri ilə ziddiyyət təşkil edən çoxsaylı baxışlar var. İnsan özünü mənəvi yetkinlik (kamillik) dönəmində də ardıcıl nəzarətdə saxlamalıdır. Bu, onun qaçılmaz insanlıq borcudur. İnsan özünü tanımasa, dərindən bilməsə, başqasını da tanıya bilməz. İlk növbədə insan iç dünyasındakı instinktləri bilməlidir. İnstinktləri tanımaq, bilmək çətin işdir, bu proses dərin idraki bilik tələb edir. “Özüylə üz-üzə qalmaq” anlayışı çağımızda insanın insana mənəvi doğmalığının artması, yetkin formalaşması baxımından çox gərəklidir. İnsan əslində ətrafında nə varsa öyrənir, özünü də anatomik cəhətdən araşdırır, ancaq mənəvi yön tam şəkildə üzə çıxmır. Burada özünü öyrənmə əsas məsələdir. Yəni insanın hansı mənfi cəhətləri (qorxu, həsəd, köləlik, xəbislik, cahillik, vəhşilik, hərislik, zalımlıq və s.) var, onları ilk növbədə araşdırmaq, sonra isə aradan qaldırmaq gərəkdir. Özünü bu sarıdan araşdırmaq çox çətindir, ancaq qaçılmazdır. Bu, artıq özünüöyrənmə mərhələsidir. Özündəki şər duyğuların yerinə xeyir duyğuların (cəsarət, heyrət, vüqar, saflıq, doğruluq, insanilik, ləyaqət, mərhəmət və s.) qoyulması insanın mənəvi təsdiqi olur. Burada “yerinə qoyulma” şərti anlamdadır, yəni İnam, İdrak, Mənəviyyat, İradə birliyi sonucunda xeyir duyğuların (əməllərin) aşkarlanması insanın şər duyğulardan (əməllərdən) çəkinməsinin, əslində təmizlənməsinin ifadəsi kimi anlaşılmalıdır.
