QEYD: Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunur
VI Yazı
AMEA Fəlsəfə və Sosoiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərli
Yusif Ziya Talıbzadənin (1877-1923) İslama və Türklüyə bağlılığının əsasında ilk növbədə, Qacarlarda ingilis himayəsindəki irançıların farslaşdırma, Quzey Azərbaycanda Çarlıq ideoloqlarının ruslaşdırma siyasəti olmuşdur.[1]O, farslaşdırma və ruslaşdırmaya qarşı da islamçılıq və türkçülük ideyalarından çıxış etmişdir. Talıbzadənin XX əsrin əvvəllərində qələmə aldığı əsərlərində ("Həqiqəti-islam", "Təəlümüş-şəriə", "İslam tarixi", "Müəllimi-şəriə", "İslam və məzhəb" və b.) daha çox islam fəlsəfəsi əsas yer tutmuşdur. İlk dövrlərdə milli məsələyə də dini nöqteyi-nəzərdən yanaşan,[2]Talbızadəyə görə, İslam dini millətlərin təşəkkülü və inkişafının əsasında dayanmışdır. Onun fikrincə, Allahını tanıyan fərd millətini, milli birliyin də dərk etmiş olur: "Xudavəndi aləmin… məxluqatı xəlq etməkdə əsl məqsədi xəlayiqi təşkil etməkdir… Bu səbəbdəndir ki, Xudavəndi aləm əsl fitrət insaniyyəni ümuma bir təriqi-müstəqim üzrə xəlq edibdir".[3]Ümumiyyətlə, o, məqalələrində, bir müsəlman kimi idealist mövqedə durub, materializmi daim tənqid etmişdi: "İdealizm və materializm bir-birini istisna edən cərəyanlardır: əgər birincisi mənəvi aləmlə bağlıdırsa, ikincisi isə maddi aləmlə bağlıdır. Biz həmçinin görürük ki, həyat uğrunda mübarizə aparan bəşəriyyət maddiliyə əməl etməklə, materializmdən xilas ola bilməz! İdealizmi dərk edə bilmək üçün materializmi kənara atmaq gərəkdir".[4]
Talıbzadəyə görə, İslam aləminin mənəvi-ideoloji vəziyyəti Qərb millətlərini bir xeyli düşündürməkdədir. Çünki Qərb millətlərinin mülahizəsinə görə, müsəlmanlar Qurani-şərifə uyğun yaşamağa qeyrət etdikcə islam aləmi qüvvədən felə çıxmaqla onlar üçün təhlükəli bir üfüq açılacaqdır. O, yazırdı: "Ancaq miləli-qərbiyyə burasını düşünmüyorlar ki, Qurani-şərif və dini-islamın məsləki nəinki islamda məzahibi-müxtəlifə zühurinə müsaidə vermiyor, bəlkə ümumi-müvəhhid olan ədyan ilə qayət ehtiramkiranə və sülhrəpvəranə rəftarə və ümdə məhəbbəti-bəşəriyyəyi tövsiyə etməklə cameiyyəti-bəşəriyyəyə bir vəsilə fərz oluna bilər. Əcəba, hissi-bəşəriyyələri olan əqvam milləti islamdə ruhaniyyət və ümumi-bəşəriyyətə bir məhəbbət təriqilə xütvə əndazi-ittihad və tərəqqi olmalarına nə məqsəd üzrə mümainət göstərmək istiyorlarmış? Cameiyyəti-islamiyyə hənuz müsəlmanların xatirlərinə xütur etməmiş, bu sözləri biz başqa millətlərin ağzından eşidiyoruz. Bir çox vəqtlər xəyalətə məcbur oluyoruz ki, aya camieyi-islamiyyə nə deməkdir? Bu sözlər nərədən zühur etmiş? Və nərədə cameiyyət zühura gəlmiş? Çox bir fikirlərdən sonra düşünürüz ki, Avropa müctəmeən islama qarşı etdikləri hərəkətlərini hiss edib və gələcəkdə milləti-islam kəndilərinin mühafizəsi üçün camieyi-islamiyyə təşkilinə məcbur olacaqdırlar deyib xəyalətə qərq olmuşlar. Fəqət islam milləti arasında bunca zühura gəlmiş məzahib və firqələrin vücudi ilə bu fikirləri avropalıların kəndi xəyalatına münhəsir etmək lazım gəliyor. İştə cameiyi-islamiyyə vücud bulursa avropalılar özləri təşkil etmişlər deməkdir. Əsrlərdən bəri islam ilə avropalıların rəqabətinə tarix səhifələri dəxi şahid ola bilir".[5]
Onun fikrincə, müsəlmanların pərişan olmalarının səbəbkarı İslam, Quran və Peyğəmbər (s) deyil, yalançı ruhanilər, despotik hökmdarlar, dağıdıcı məzhəblərdir. Bu anlamda Talıbzadənin həmin dövrdə "İrşad" qəzetində nəşr olumuş "Hürriyyəti-dəyanətə cavab", ya da "Axund Yusifzadə ilə müsahibə" başlıqlı məqaləsi də diqqət çəkir. Həmin məqaləsində Talıbzadə yazırdı ki, məzhəblərarası intiriqalar, xüsusən müsəlmanların sünni və şiə deyə, iki yerə parçalanması, ikiüzlü ruhanilərin əməlləri və sair problemlər dinin əsaslarını sarsıdır: "Aya bu ixtilafdan onların məqsədləri nədir? Məgər Allah-təala onlara ixtilafmı əmr edibdir ki, onlar Allahamı itaət edirlər? Yainki Allah-təala bu ixtilaflardan nəhi edib. Onlar Allaha üsyanmı ediblər? Ya ki, Allah dini naqis göndərib, onlar təkmil etmək istəyirlər. Yainki ehkamda Allah ilə şərik olub, bunlar hər nə desələr Allah da gərək razımı olsun? Ya Allah-təala dini tamam göndərib, Rəsuli-Kərim həzrətləri xəlayiqə təbliğ etməyibdir?".[6]
Talıbzadə İslam dünyasınını inkişafını "İslam birliyi"nin təməli saydığı Osmanlı imperiyasında görmüşdü. Xüsusilə, 1910-1918-ci illərdə Osmanlı ordusunun tərkibində əvvəlcə Balkan, daha sonra 1-ci Dünya müharibəsində iştirak etməsi, onun "İslam birliyi" inancını daha da gücləndirmişdir. 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin hərbi yardım çağrışına uyğun olaraq, Nuru paşanın başçılığı ilə Vətənimizə göndərilən Qafqaz-İslam ordusunun tərkibində yer alan Talıbzadə "İslam birliyi"nin tərəfdarı kimi hesab edirdi ki, Azərbaycan Osmanlı dövləti ilə birləşməlidir. Bu məsələ ilə bağlı Talıbzadənin tədqiqatçılarından M.Əsədli yazır: "Heç şübhəsiz ittihadçı və panislamizmin qatı tərəfdarı olan Yusif Ziya birbaşa olmasa da, sonuc etibarilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini istiqlal ideyalarına həmrəy olmamışdır. O da dövrün bir çox böyük türk mütəfəkkirləri kimi, Azərbaycanın qurtuluşunu ən yaxşı halda Osmanlı hüdudlarına qatılmaqda görürdü".[7]
Ancaq bəzi hallarda Talıbzadənin Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqil varlığını müdafiə etdiyini də görürük. Belə ki, 1919-cu ildə "Azərbaycan" qəzetində nəşr olunan "Cəmiyyəti əqvam" məqaləsində Talıbzadə üzünü Versal sülh konfransınının rəhbərlərinə tutaraq, Azərbaycan xalqının müstəqil yaşamağa haqqı olmasından bəhs etmişdir: "Hər kəs bu sülhün nəticəsində həqqini istər və ümum millətləri məsud görmək arzu edər. Bilxassə bu xüsusda vəzifədar olub böylə bir mühüm vəzifə və məsuliyyəti dərk etməkdə olan cəmiyyəti əqvam bunu hər kəsdən daha ziyadə düşünməyə məcburdur. Cəbr və ilhaq, istila və nifaq dövrü keçmişdir, əski dünyayə təzə ruh vermək və təzə dünyanın ehtiyacına riayət etmək üçün ruh milliləri tətmin və milliyyətlərin məsud yaşamalarını təmin etmək lazımdır".[8]
Quzey Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra Qacarlarla sərhəddə saxlanılaraq Bakıya göndərilən Talıbzadə Nərimanovla görüşdən sonra bir müddət Naxçıvanda hərbi komissar vəzifəsində çalışıb. Ancaq bolşeviklərlə birgə işləməyi həzm edə bilməyən Talıbzadə çox keçmir ki, Quzey Azərbaycanı tərk edərək "İslam birliyi" inancı ilə, Türküstanda Ənvər paşanın başçılığı ilə bolşevizmə qarşı aparılan "basmaçılar" hərəkatına qoşulmuşdur.
Türk dünyasının tanınmış aydını Zəki Vəlidi Toğan "Xatirələri"ndə Talıbzadəni "azərbaycanlı panislamist və pantürkist" kimi dəyərləndirmiş, eyni zamanda onun bir fikir adamı və din xadimi olduğunu söyləmişdir: "Axund Yusif Talıbzadə Azərbaycanın fikir həyatında mühüm yer alan mütəfəkkir və yazardı. Onun türkcə əsərləri və liberal fikirləri ehtiva edən qısa Quran təfsiri vardı… Okəlmənintammənasıiləbirpanislamistvəpantürkistidi".[9]
İslamçılığa və Türkçülüyə özünəməxsus münasibəti ilə seçilən Sultan Məcid Qənizadə (1866-1937) hələ, 1880-ci illərin sonlarından Azərbaycan türklərinin maarfilənməsi uğrunda mübarizəyə başlamış, Həbib bəy Mahmudbəyovla birlikdə, Bakıda "Rus-Tatar məktəbi" adlı yeni tipli ibtidai məktəbin əsasını qoymuşdur. İlk dövrlərdə Qənizadə də bir maarifçi kimi daha çox cəmiyyətin savadlanmasına çalışmışdır. Onun fikrincə, müəllimin əsil övladları öz uşaqları deyil, məhz şagirdləri olmalıdır. Eyni zamanda, müəllimin mal və dövləti dərs və təlimdir, qazancı isə millətinin rəğbətidir. Qənizadə yazırdı: "Müəllimin evi kitabxanadır, müəllimin nökəri məktəb mülazimidir, müəllimin təvabe və ətbari cocuq-şagirdlərdir, müəllimin müxəlləfatı qara-qura məktəb mizləridir, müəllimin sazı, nəğməsi məktəb şagirdlərinin sədasıdır, müəllimin istirahəti dəftərlər təsihihdir".[10]
Onun fikrincə, artıq mədəniyyət əsrində Sədinin, Hafizin qəzəliyyat yolu ilə getmək, zülf və şövqlə mədhiyyələr oxumaq deyil, dünyəvi elmlərə meyil etmək, cəmiyyəti maarifləndirəcək əsərlər yazmaq lazımdır. Bu yolda bir sıra əsərlər ("Məktubati-Şeyda bəy Şirvani", "Allah xofu" və s.) yazmış Qənizadə, burada da ilk növbədə, yeni tipli məktəblərdən və həmin məktəblərdə dərs deyən müəllimlərin milli ruhlarından bəhs etmişdir. Ona görə, xurafat və mövhumatdan, cahillik və nadanlıqdan qurtulmağın ilk yolu məktəblərin yaranmasından və həmin məktəbdə millətin övladlarına bilik vermək istəyən müəllimlərin olmasından başlayır. Onun fikrincə, müəllim millətini cəhalətindən qurtarmaq üçün hər şeyi gözə almalıdır: "Millətin cəhalətindən həzər edən müəllim öz balasına nifrin edən ata kibidir. Hünərli ustad xam dəmirdən səbirlə misri qılınc yapa bilərsə, yaxşı müəllim kəctəb millətdən xoşəxlaq cəmiyyət hazırlaya bilər".[11]
Müəllimin çox ağır məsuliyyət daşıdığını deyən Qənizadə, hətta müəllimliyi həccə getmək istəyən müsəlmanın vəzifəsindən də ağır vəzifə hesab etmişdir. Onun fikrincə, xüsusilə dövründə müəllim çox məsuliyyətli bir vəzifə daşıyır: "Müəllimliyə təklif olan şəxs həcc və zəkatə müstəti olmadıqda "kimləri öyrətdin və nə öyrətdin?" sorulub bazxast (tələb) olacaqdır. İnsafən müəllimlik təklifi ağır təklifdirsə, müəllimlik şəni həm uca şəndir. Müəllimlik hər bir əsrdə ağır olubsa, bu əsrimizdə daha ağırraqdır! Əsrimiz bir əsrdir ki, gündüzlər qiraət, gecələr kitabət müəllimlər üçün din borcudur".[12]
[1]Əsədli M. Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakı, Nurlan, 2005, s.14
[2]Yenə orada, s.37
[3]Yenə orada, s.8
[4]"Yeni Füyuzat" jurnalı, 1910, №10
[5]Talıbzadə Y.Z.İzhari-bütlan. Bakı, "Füyuzat", №16, 1907, 29 aprel
[6]Əsədli M. Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakı, Nurlan, 2005, s.43
