Ələsgər Siyablı
(əvvəli "Türküstan" qəzetinin əvvəlki saylarında)
Landsberger Ankara universitetinin jurnalında dərc etdiyi məqalədə 3-cü minilliyə aid sumer sənədlərində mədəni baxımdan önəmli əhəmiyyətə malik əkinçiliyə aid apin (xış), engar (cütçü), uluşin (buğda pivəsi), nimbar (xurma ağacı), nukarib (bağban), taskarin (fıstıq ağacı) sözləri, simug (dəmirçi), tibira (metalçı) kimi terminlərin, Buran, İdiqla, Hubur kimi çay adlarının sumercə olmadığını iddia edirdi. Landsberqer əkinçilik metodları və istehsalla əlaqədar vərdişlərin sumerlərə deyil, onlardan öncəki sakinlərə aid olduğu haqda tezisin müəllifidir. O Sumer olmayan bu qədim sakinləri protoefratlar adlandırmışdır. Arxeoloqlar Sumerdə aşkar edilən qədim mədəniyyəti Ubeyd mədəniyyəti adlandırmışlar və bu ilkin mədəniyyətin sumer olmayan protoefvfratlara aid olduğu fikrini irəli sürmüşlər”. (Kramer S. 1963, Səh. 41)
Sumerlərin dillərində və yer adlarında mövcud olan qeyri sumer sözlərinin İkiçayarasının sumerlərə qədərki daha qədim sakinlərinə aid olması və sumerlərin mixi yazı sistemini və digər mədəniyyət ünsürlərini özlərindən əvvəl mövcud olan daha qədim avtoxton xalqdan əxz etdikləri haqqındakı elmi mübahisələr uzun illər ərzində davam etmişdir.
Oksford Universitetinin 1970-ci ildə nəşr etdirdiyi 9 cildlik “Qədim tarix” adlı fundamental əsərdə B.Landsberqerin İkiçayarasının sübstrat dili və sumerəqədərki “protoevfrat” xalqı nəzəriyyəsi ilk dəfə elmin son naliyyətləri əsasında elmi dəlillərlə təkzib edilmişdir. Həmin əsərin 1-ci cildində yazıldığına görə “bəzi bilim adamları samilərin İkiçayarası regionunda sumerlərdən daha qədim tarixə malik olduqlarını və onlara önəmli təsir göstərdiklərini iddia edirlər. Lakin bütün bu iddialar gerçəklikdən çox uzaqdır və faktlarla təsdiq olunmur”. (The Cambridge Ancient History. Prologemona and Prehistory. V 1, P 1, 1970, Səh. 147)
Assurologiya elmində belə bir fərziyyə irəli sürülmüşdür ki, Babilin, yəni Mesopotamiyanın mədəni varislik prosesində tarixi ardıcıllıq baxımından bir fasilə mövcuddur və bu fasilə regiona sumerlərin gəlişi ilə əlaqədardır. Bu görüşə görə Sumerlər İkiçayarasına m ö. IV minilliyin son dövründə Ubeyd mədəniyyəti başa çatdıqdan və ya III minilliyin başlarına aid Uruk və Cəmdət Nəsr mədəniyyətlərindən sonra gəlmişlər və onların gəlişi boyalı saxsı qablardakı ornament dəyişikliyi ilə də təsdiq olunur. Lakin Oksford univeristetinin dərc etdiyi əsərdə əks olunduğu kimi Babildə son illərin arxeoloji araşdırmaları nəticəsində məlum olmuşdur ki, burda qədim məskənlərin mövcudluğu Ubeyd mədəniyyətindən daha erkən dövrlərə aiddir və mədəniyyətlərdəki varislikdə hər hansı bir fasilə mövcud deyil. Məsələnin mahiyyəti bundan ibarətdir ki, saxsı qablar və inşaat üslubunda baş verən dəyişikliklər etnik mənsubiyyətdə və dildə hər hansı bir dəyişikliyin baş verdiyinin göstəricisi deyil.
Müasir dövrün sumeroloqlarından olan D.Pottun qənaətinə görə Spayserin mühakimələrinin bir çoxu saxtadır və xüsusən də onun Cəmdət Nəsr mədəniyyətinin (m.ö. 3100-2900) etnik mənşəyi haqqındakı fikirləri yanlışdır. Bununla belə onun mühakimələri bu gün də özünə bir çox tərəfdar toplamış və B.Landsberqerin geniş təqdirinə və şərhinə səbəb olmuşdur.
Kembric “Qədim tarix”in müəllifləri “protoevfrat” nəzəriyyəsinin əsassızlığını arxeoloji və antropoloji dəlillərlə sübut edərək yazırdılar ki, əldə olan nümunələrə əsasən ən erkən dövrlərdən etibarən Mesopotamiya insanlarının malik olduqları antropoloji tiplərin ümumi varisliyini izləmək mümkündür. Bütün məlum yaş səviyyələrində Qafa tasları bənzər dolixokefal və braxikefal qarışımından ibarət eyni tipə malikdirlər. (The Cambridge Ancient History, 1970, Səh. 151)
Həmin əsərdə yazıldığına görə Sumerlərin samilərdən daha öncə İkiçayarasında məskunlaşdıqlarını sübut edən başlıca dəlillərdən biri Sumer şəhərləri yaranmadan öncə bu ərazidə mövcud olan Fərat, Dəclə, Habur, Balikh çaylarının və onların çoxsaylı qollarının adlarının sumercə olmasıdır. Əgər bu çayların hər hansı birinin qədim adı sami dilində olsaydı, o zaman samilərin sumerlərdən öncə və ya onlarla eyni zamanda İkiçayarası ərazisinə gəldikləri sübut edilmiş olardı. Lakin belə bir sübut möcud deyil. Qədim dünyanın digər hissələrində olduğu kimi Mesopotamiyada da çay adları həmin ərazidə ilkin məskunlaşmış qədim xalqa məxsus dilin daşıyıcılarıdırlar.
Sumer dilində Fərat çayının adı Buran adlanır, alman sumeroloqu Delitç sözün kökünün sumercə Bur olduğunu və mənasını “güclü su qaynağı” kimi tərcümə edir, onun fikrincə Habur çayının adı da bu sözdən yaranmadır və eyni məna kəsb edir. Türk dillərində kökü Bur olan və su ilə əlaqədar “burulğan”, “boran” kimi sözlər mövcuddur.
Dəclə Sumercə İdiqna adlanır və Delitç bu sözü “axan çay” kimi tərcümə edir. Habur adı Sumercə Hen-bur, Habburu sözündəndir və Sumercə Hubur şəklində ifadə olunur, mənası “çiçəklənən gövdə” deməkdir. Sumerdə Hubur yeraltı dünyanın “məhsuldar çayı”nın adıdır. Mesopotamiyada Balix çayının adı Sumercə Çay tanrısının adıdır və kralların siyahısında tanrı ünvanına malik olub Tufandan sonra Kişin ilk kralı olmuş Etananın oğlu kimi qeyd olunmuşdur. Balix Etanadan sonra Kişin kralı olmuşdur. (The Cambridge Ancient History, T 1, 1971, Səh. 148)
Öküz də qədim türkcədə çay anlamı daşıyıb və həmçinin öküz-buğa deməkdir.
Balix-qədim zamanlarda Mesopotamiyanın şimalında çay idi və Harranın yaxınlığından axaraq Fərata birləşən qolu idi. Balix şəhəri isə Sumerin qədim Ubeyd dövründə həmin çayın sahilində yerləşirdi. Qədim türk dilində də Balik çay anlamındadır və Turanın qədim Bəlx şəhərinin adı da bu çay adından götürülmüşdür. Bulqar türklərinin adı da Balik adından Baliqer, yəni çay xalqı deməkdir.
Həmdullah Qəzvininin 1340-cı ildə yazdığı “Nüzhət ül-Qülub” əsərində Güney Azərbaycanın Savə bölgəsində Qutluq Baliğ (müqəddəs şəhər) adlı şəhərin adını çəkir.
İskitlər Azov dənizini Karbalık adlandırırdılar. Bu sözün mənasını indiyədək müxtəlif şəkildə, o cümlədən “böyük balıq” kimi izah edirlər. İ.Miziyev bu sözün mənasını “çoxlu, bol” balıq kimi izah edir. Lakin sakların Azov dənizinə verdikləri Karbalık adının indiyə qədərki izahları yanlışdır. Baliq sözü Sumer dilində su və çay adı ilə əlaqədar olub həmçinin çay sahili, sulu yer, bataqlıq mənaları da daşıyır. Qədim türk dilində də Baliq çay sahilində salınmış şəhər anlamı ilə yanaşı lil, lehmə, zığ, palçıq, yəni sulu bataqlıq yer anlamındadır. (ДТС, 1969, Səh. 8)
Məlum olduğu kimi Azov dənizinin sahilləri böyük bataqlıq ərazilərdən ibarətdir və məhz buna görə də turanlı iskitlər bu dənizi böyük bataqlıq anlamında Karbalık adlandırırdılar.
Müasir dövrün görkəmli assuroloqu Gonzalo Rubio sumer dilinin müasir araşdırma nəticələrinə əsasən Landsberqerin və Kramerin sumer dili ilə əlaqədar “substrat” nəzəriyyəsinin əleyhinə çıxır və bu məsələ ilə əlaqədar irəli sürülən fikirləri təhlil edərək yazır: “Landsberqerin proto-efrat sözləri kimi təqdim etdiyi sözlərin etmologiyasına sumer dilinin müasir araşdırması səviyyəsində yanaşıldığı zaman onların sumer kökənli olduqları meydana çıxır. Məsələn, onun proto-evfrat dilinə aid etdiyi “bahar” sözünün mənası su sincabı olub, sami dilində “bhr” kökündən yaranıb mənası “qazmaq” deməkdir. Dyakonov da “banana” sözündə olduğu kimi təkrarlanan hecalardan ibarət olan sumer sözlərinin bu dilə aid olmadığını qeyd edir. Emberlinq sumer dilindəki “banana” və ya təkrarlanan hecalardan ibarət sözlərin başqa bir qeyri sumer dilinə aid olduğu fikrini rədd edir və bu sözlərin adlandırma praktikası gedişində və inzibati stenoqrafiyası ilə əlaqədar yarandıqları fikrini irəli sürür, onların akkad adları ilə əlaqədar olduğunu bildirir”. (G.Rubio. Journal of Cuneiform Studies. Vol. 51, 1999, Səh. 2-3)
(davamı var)
